Мамлакат саноатининг тараққиёти муқаррар равишда автотехника, автотранспорт ва бошқа оғир техникадан фойдаланиш ортишига олиб келади, бу эса, экологиянинг ёмонлашувига, табиий ресурслардан, ёқилғидан фойдаланиш ўсишига, шунингдек атроф-муҳитга ҳалокатли таъсирнинг кучайишига сабаб бўлади.
Буларнинг натижасида юзага келган муаммоларни бартараф этиш экологик хавфсизликни, инсон саломатлиги ва атроф-муҳитнинг автотехника ва транспорт воситалари эксплуатациясининг зарарли таъсирларидан муҳофазасини ҳамда чиқиндилардан иккиламчи хом ашё сифатида ишлаб чиқаришда максимал даражада фойдаланишни таъминловчи глобал ва марказлашган ечимни тақозо қилади.
Эскирган техника экологик жиҳатдан зарарли бўлиб, уларни тезкорлик билан тўлиқ утилизация қилиш талаб этилади. Мамлакат автопаркини янгилаш ва ички бозорни сифатли автотехника ва экологик стандартларга мувофиқ келувчи автотранспорт билан тўйиинтириш ҳам экологияга ижобий таъсир кўрсатади.
Бу борадаги ечимлардан бири – эксплуатациядан чиқарилган техника (ЭЧТ)даги материалларни такрорий ишлатиш, бу табиий ресурсларнинг тиклаб бўлмас камайиши жараёнини секинлаштириш ва эскирган техниканинг экологияга ҳалокатли таъсирини камайтириш имконини беради. ЭЧТ компонентлари ва чиқиндиларини иккиламчи ишлатиш тизими аксарият мамлакатларда давлат назоратига олинган ва ушбу мамлакатлар тараққиётининг устувор йўналишлари сирасига киради. Бундан ташқари, мамлакат ҳудудига технологик эскирган транспорт воситаларини олиб киришни тартибга солиш ҳам автотехниканинг ҳалокатли таъсирини камайтиришга хизмат қилади.
Масалан, Nexia 3да суст биологик парчаланишга ва заҳарлаш хусусиятига эга 4 литр мотор мойи бор. Одатий минерал мойлар ва бошқа нефть маҳсулотлари, шунингдек айрим синтетик мойлар биологик парчаланмайди ва узоқ вақт давомида атроф-муҳитга сезиларли зарар келтиради. Автомобилдаги атроф-муҳитга ҳалокатли бўлган яна бир модда – қўрғошин-кислотали аккумулятордаги электролит. Nexia 3 да 1,6 литр бўлган ушбу модда, тупроққа тушганда, табиий жараёнлар чўзилиши ва бузилишига олиб келади. Кислота таъсири остида ер ости сувларида оғир металлар – қўрғошин, кадмий, рух ва, айниқса, алюминий миқдори кескин ошиб кетади, у илдиз тизимлари орқали дарахт тўқималарига келиб тушади ва ўсимликка заҳарли ёки, ҳатто ҳалокатли таъсир кўрсатади. Кислотали ёғинлар натижасида одамларда ва ҳайвонларда респиратор касалликлар ҳолатлари ортади, материалларнинг коррозиявий емирилиши кучаяди, тупроқ ва ёпиқ сув ҳамзаларининг кислоталаниши рўй беради.
Шубҳасиз, мамлакат экологиясига автотехника ва транспортнинг ҳалокатли таъсирини назоратга олиш тизимини шакллантириш ва ЭЧТ утилизациясини ташкил қилиш учун иқтисодий қўллаб-қувватлашни тақозо қилувчи марказлашган давлат тизими ишлаб чиқилиши керак.
“Ифлослантирувчи тўлайди” тамойилига мувофиқ, жаҳон ҳамжамияти техника ишлаб чиқарувчиси зиммасига ЭЧТдан чиқиндиларни утилизация қилиш борасидаги иқтисодий жавобгарлик юкланади.
Масалан, Германияда (у техника утилизацияси соҳасида етакчи саналади) қарийб йигирма йилдан буён “Германияда иқтисодий рециклинг тўғрисида”ги федерал қонун амал қилади. Бу қонун бугунги кунда кўплаб экспертлар томонидан техника рециклингини ташкил қилиш масалаларида намуна ўлароқ эътироф этилган.
Амалиётдан маълумки, “ифлослантирувчи тўлайди” тамойили умумэътироф этилган саналади ва бир неча ўн йиллардан буён барча техник жиҳатдан ривожланган дунё мамлакатларида қўлланилади. Бу тамойил Россия ҳукумати томонидан ҳам маъқулланган бўлиб, 2014 йилда қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган. Яқин қўшнилар ичида бундай қонун 2016 йилда Қозоғистонда қабул қилинди.
Дунёнинг 50дан зиёд мамлакатларида шу каби қонунлар қабул қилинган. Шу тариқа, ЭЧТ утилизациясининг зарурлиги факти баҳсга ҳожат қолмайдиган аксиома бўлиб, дунёнинг барча мамлакатларида ўтказилиши лозим.
Ўзбекистонга келсак, бугунги кунда республика автопаркининг 27 фоизини чиқарилганига 20 йилдан ортган автомобиллар ташкил қилади, уларни фойдаланишдан бутунлай чиқариш, яқин вақтда, муқаррардир. Бундай автомобиллар утилизацияси тизимининг мавжуд эмаслиги экология учун жиддий муаммони юзага келтириши мумкин, чунки “қўлбола” усулда утилизациялаш экологияга анчайин катта зарар келтиради. Бу ҳолатда бутун техник суюқлик махсус идишларга консервацияланмай, етарлича утилизациясиз тўкиб ташланади, холос. Утилизацияланадиган автомобилларнинг атроф-муҳитни ифлослантирувчи нометалл ва заҳарли деталлари билан ҳам шу аҳвол.
Биринчи навбатда автомобиль эксплуатациясида экологик муаммоларни тартибга солишга, шунингдек маҳаллий автоишлаб чиқарувчиларни экологик тоза транспорт воситаларини ишлаб чиқаришга рағбатлантиришга қаратилган утилизация йиғимини жорий қилиш ушбу масаланинг ечими бўлиши мумкин.
Автомобиль транспорт воситалари утилизацияси соҳасидаги муносабатларни тартибга солишнинг қонунчилик билан мустаҳкамланган механизми давлатнинг эксплуатациядан чиққан транспорт воситаларининг утилизациясига харажатларини компенсациялаш ва Давлат бюджетини экология муҳофазаси учун қўшимча тушумлар билан таъминлаш имконини беради, шунингдек, Ўзбекистон Республикасига технологик замонавий ва экологик транспорт воситаларини олиб кириш шартларини яратади.
Шу билан бирга, утилизация йиғимини бирламчи тўлаш механизми Ўзбекистоннинг келгусида ЖССТ/ЕОИИга қўшилиши эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда, жаҳон тажрибасига мувофиқлик заруратига асосланади, бу мамлакатнинг жаҳон ҳамжамиятидаги мақомининг мустаҳкамланишида қўшимча омил бўлади.
Давлат экология қўмитаси маълумотларига кўра, атмосферага ташлама газлар чиқарилиши атроф-муҳитга сезиларли зарар кўрсатади. Ўзбекистонда транспорт воситаларидан атмосферага зарарли моддалар ташланиши ҳажми тахминан йилига 1 560 минг тоннани ташкил қилади.
