Xalqaro kongressning “O`zbekiston madaniy merosi: tamaddunlar va renessanslarning o`zaro ta`siri” mavzusi doirasida fransiyalik Per Lerish “Qadimgi Baqtriya erlaridagi fransuz-o`zbek arxeologik hamkorligi” mavzusidagi ma`ruzasi bilan qatnashdi.
Per Lerish, professor (Fransiya):
Men O`zbekistonning janubiy qismi, ya`ni Baqtriya, shuningdek So`g`diyona haqida gapirishni istardim. Qadimgi davrlarda ushbu mintaqalarda tosh davri sivilizasiyasi rivojlangan. Bronza davri, shuningdek, O`zbekiston hududi boshqa bronza davri sivilizasiyalari tarkibiga kirganligini ko`rsatuvchi ko`plab arxeologik ma`lumotlarni keltiradi. Ammo men gapirishni istagan eng muhim mavzu - bu miloddan avvalgi uch-to`rtinchi asrlar va bizning davrimizdan keyingi 2-3 asrlarni qamrab oladigan klassik davr.
Ushbu davr barcha nuqtai nazardan juda muhimdir. Bu davrning birinchi muhim voqeasi Ahamoniylar imperiyasi va Buyuk Iskandar o`rtasidagi urushlar edi. Tarix ushbu uch yillik urush haqida, shuningdek, Baqtriyaliklar va So`g`diylarning Iskandar (Iskandar) istilosiga qarshi kurashi haqida yozgan ko`plab mualliflarni biladi. Ushbu manbalar shuni ko`rsatadiki, mintaqa aholisi avtonomiyalardan juda ehtiyot bo`lishgan, mag`rurlik va erkinlik tuyg`usiga ega bo`lgan va birovning irodasiga bo`ysunishni istamagan. Harbiy yurish paytida Aleksandr ko`p qiyinchiliklarga duch keldi va ba`zida u bunday qarshilikdan hayratga tushdi va hatto qo`rqdi, ayniqsa, Aleksandr bilan 2 yil davomida jang qilgan Spitamen, oxir-oqibat o`ldirildi.
Shu bilan birga, urushga qaramay, Aleksandr bo`lajak rafiqasi Roksana bilan uchrashgan mintaqa edi va bu ham juda qiziq fakt. U ellinistik, yunon sivilizasiyasi va Baqtriya va So`g`diyona o`rtasida ko`priklar qurmoqchi edi. Aleksandr So`g`diyona va Baqtriyaga harbiy yurishlaridan so`ng Ellinizasiyalashgan dunyo, xususan, Yunon-Baqtriya shohligi mavjud bo`lgan Baqtriya - Surxondaryo vohasi hududida, shuningdek Afg`onistonning shimoliy qismida, zamonaviy Balx shahri tarkibiga kirdi.
Bu davr shaharlarning tashkil topishi va mintaqada yunon madaniyati rivojlangan payt edi. Biz ushbu mintaqada ko`plab joylarni qazib chiqdik va juda muhim mudofaa inshootlari, yunon aholisi, shuningdek, Baqtriya va So`g`d aholisi bo`lganligini ko`rsatadigan 10 ga yaqin joylarni avniqladik. Biz buni 2-asr oxirida Xitoy imperatorining elchisi sifatida kelgan boshqa bir muallif tufayli ham bilamiz. Ushbu elchining ismi Chang Qian bo`lib, u Xitoyga qaytib kelgach, Xitoy tarixida saqlanib qolgan esdaliklarini yozdi. Chang Qian bu mintaqada juda qiziqarli shaharlarni kashf etdi va birinchi bo`lib u ko`rgan minoralarining ko`pligi haqida yozgan.
So`g`diyonadagi shaharlarda, shuningdek, Baqtriyada ham aralash aholi istiqomat qilgan. Masalan, Hirotda aholi So`g`diyona va Baqtriya uchun umumiy bo`lgan yunon tilida gaplashar edi. Shuningdek, u ushbu mintaqa aholisining Vizantiya yozuvi haqida ham eslab o`tadi. Ular xitoylar singari vertikal ravishda, o`simlik qog`oziga emas, balki teriga va gorizontal ravishda yozishgan, bu ham uning yunon ekanligini ko`rsatmoqda. Shuningdek, u portretli tasvirlar - hukmdorlarning profillari bilan tangalar haqida gapirdi va bu ikonografiya ham xitoynikidan farq qiladi.
Ammo qizig`i shundaki, u juda yaxshi sharob ayyorlasa bo`ladigan juda chiroyli uzumzorlarning ko`pligidan hayratda qolgan. Bu shuni anglatadiki, u Markaziy Osiyoda yunon sivilizasiyasini kashf etdi va bu ikkinchi asrning oxiri edi. Ammo bu mintaqada u bilan uchrashgan odamlar yunonlar emasdi. Ular yuejji edi, yueji - bu boshqa qabilalarning bosimi natijasida shimoliy Xitoyning chegara hududlaridan kelib chiqqan qabiladir. Va yuejilar Tsianchin orqali Baqtriyaga kelishdi va keyinchalik ular kuchli podsholik - Kushonga asos solishdi.
Kushon podsholigi oxir-oqibat nafaqat Markaziy Osiyoni, balki Hindistonning shimolini ham qamrab olgan yirik imperiyaga aylandi. Bundan tashqari, Baqtriya ushbu imperiyaning asosi bo`lgan. Ammo Hindistonning qo`shib olinishi Kushonlar sivilizasiyasiga chek qo`ydi.
Kushonlar davlatida buddizm tarqalgan. Bu Buddizm madaniyatining markazi bo`lgan Gandhara yuksalishiga olib keldi. U go`zal haykallar, ibodatxonalar bilan nom taratdi, masalan, Bamiyonning ulkan haykallarini eslang.
Biz ushbu mintaqa tarixining ko`plab masalalari ustida ishlamoqdamiz. O`z qidiruvlarimiz davomida Baqtriya va So`g`diyona kabi buyuk tamaddunlar haqida guvohlik beruvchi dalillarini topdik.
