Bugungi kunda aksariyat odamlar chiqindini axlat qutisiga tashlashdan ko‘ra, uni duch kelgan joyga otishni afzal ko‘radi. Chunki ko‘pchilik bu muammolar O‘zbekistonga tegishli emas deb o‘ylaydi. Afsuski bizda allaqachon bu muammo boshlanib ulgurgan.
Yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish uchun, ko‘plab qonun qarorlar belgilangan. Lekin ularning ko‘pchiligi qog‘ozda qolgan, xolos.
Qonunda belgilangan lekin amalda ishlamaydigan moddalar
O‘zbekistonda atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun jarimalar belgilangan. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 82-, 91-, 123-moddalarida chiqindini tashlash bo‘yicha normalar belgilab qo‘yilgan. 82-moddaga muvofiq, muhofaza qilinayotgan tabiiy hudud rejimini buzish 1,1 mln so‘m miqdorida jarimaga sabab bo‘ladi.
Bundan tashqari, fuqaro 91-moddada ko‘rsatilganidek noqonuniy joyga chiqindini tashlaydigan bo‘lsa, hozirgi kunda 669 ming so‘m jarima to‘laydi. Avtomashinadan chiqindini tashlaydigan bo‘lsa, 123-moddaga asosan 223 ming so‘mgacha jarimaga tortiladi.
Afsuski, jarima miqdorini belgilab qo‘yish bilangina ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Bu doimiy ravishda nazorat qilinmasa, ariqlarni axlat bilan to‘lishi tugamaydi.
Axlatni belgilangan joyga tashlash kerakligi ko‘p ta’kidlanadi. Ammo, yetarlicha chiqindi qutilar yo‘qligi yillar davomida bunga to‘siq bo‘lib kelmoqda.
Jamoatchilik joylarida chiqindi qutilarining yetishmasligi ularning haddan tashqari to‘lib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘z o‘rnida turli ekologik muammolar va kasalliklarni keltirib chiqaradi. Buni bartaraf etish uchun joylarda axlat qutilarini ko‘paytirish kerak.
Atrof-muhit tozaligi bilan bog‘liq muammolar faqat O‘zbekistondagina uchramaydi. Shu o‘rinda bu muammoni boshidan o‘tkazib, yechim topgan davlatlarning tajribasi muhim.
Kanadaning Alberta provinsiyasida joylashgan Kalgari shahri bir necha yillar davomida iflos shaharlar reytingida yetakchi bo‘lib kelgan. 2015-yilga kelib esa shahar dunyoning eng toza shaharlari 10 taligiga kirgan.
Kalgari buni qanday uddaladi?
2007-yilda shahar tozaligi uchun “Too good to waste” dasturi ishlab chiqildi. 2009-yilda Kalgari shahar kengashi axlat tashlaganlik uchun jarimani 500 dollarga oshirdi. Transport vositasidan axlat tashlaganlik uchun 750 dollar va yonayotgan sigaretani mashina oynasidan uloqtirganlik uchun 1000 dollar jarima belgiladi. Chiqindi poligonlari ham chiqindi uchun chora emasligini anglagan kalgariliklar “Too good to waste” dasturiga chiqindini qayta ishlash evaziga uni poligonlarga jo‘natishni kamaytirdi.
2000-yillarda Kalgarida shaharlashuv natijasida qurilishdan juda ko‘p miqdorda qayta foydalanish mumkin bo‘lgan chiqindi hosil bo‘lgandi. Ular endi poligonga emas, qayta ishlab, yangi qurilishlarga yo‘naltiriladigan bo‘ldi. 80 foiz chiqindini 2020-yilgacha poligonlarga yubormaslik dasturi ishlab chiqildi. “Yashil Kalgari” sayti ishga tushirilib, shaharni qanday tozalash bo‘yicha muhim maslahatlar berib borildi. Unda kompost qilish, chiqindisiz tushlik qilish, axlat qutisiga nima tashlash kerak va kerak emasligi kabi elementar bilimlar oddiy qilib tushuntirilgan.
Bundan tashqari, Kalgarida aprel va iyun oylarida bahorgi tozalash (spring clean-up) ishlari olib boriladi va 15 ming km piyoda va avtomashina yo‘llari tozalab chiqiladi.
Muammoni bartaraf etish uchun hukumatning o‘zida chiqindini qayta ishlash bo‘yicha aniq va qat’iy istak bo‘lishi kerak. Bu borada xorij tajribasini ham o‘rgangan holda mukammal reja ishlab chiqish to‘g‘ri bo‘lardi.
Axlat uloqtirganlik uchun jarima miqdorini oshirib, uning ustidan nazoratni kuchaytirish zarur. Shu bilan birga, chiqindi konteynerlari va ularning turini ko‘paytirish ham zarur. Konteynerlarni juda qulay joylashtirish kerakki, odamlar axlatni yerga tashlashiga hojat qolmasin.
