Кун давомида қўлингиздан ўтадиган озиқ-овқат қоғозлари, баклажкалар ва целлофан пакетларни қаерга ташлайсиз, чиқинди қутиларигами, улар тўла бўлса-чи? йўлакларга ёки ариқларга улоқтирасизми?
Экофаол, “Тозалик фаришталари” лойиҳаси муаллифи Мўътабар Хушвақтова одамларнинг табиатга муносабати ўзгармаса, бу кетишда 10 йил ичида Ўзбекистон чиқиндихонага айланишидан хавотирдалигини айтган.
Бугунги кунда аксарият одамлар чиқиндини ахлат қутисига ташлашдан кўра, уни дуч келган жойга отишни афзал кўради. Чунки кўпчилик бу муаммолар Ўзбекистонга тегишли эмас деб ўйлайди. Афсуски бизда аллақачон бу муаммо бошланиб улгурган.
Юзага келган муаммоларни бартараф этиш учун, кўплаб қонун қарорлар белгиланган. Лекин уларнинг кўпчилиги қоғозда қолган, холос.
Қонунда белгиланган лекин амалда ишламайдиган моддалар
Ўзбекистонда атроф-муҳитни ифлослантирганлик учун жарималар белгиланган. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 82-, 91-, 123-моддаларида чиқиндини ташлаш бўйича нормалар белгилаб қўйилган. 82-моддага мувофиқ, муҳофаза қилинаётган табиий ҳудуд режимини бузиш 1,1 млн сўм миқдорида жаримага сабаб бўлади.
Бундан ташқари, фуқаро 91-моддада кўрсатилганидек ноқонуний жойга чиқиндини ташлайдиган бўлса, ҳозирги кунда 669 минг сўм жарима тўлайди. Автомашинадан чиқиндини ташлайдиган бўлса, 123-моддага асосан 223 минг сўмгача жаримага тортилади.
Афсуски, жарима миқдорини белгилаб қўйиш билангина кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди. Бу доимий равишда назорат қилинмаса, ариқларни ахлат билан тўлиши тугамайди.
Ахлатни белгиланган жойга ташлаш кераклиги кўп таъкидланади. Аммо, етарлича чиқинди қутилар йўқлиги йиллар давомида бунга тўсиқ бўлиб келмоқда.
Жамоатчилик жойларида чиқинди қутиларининг етишмаслиги уларнинг ҳаддан ташқари тўлиб кетишига сабаб бўлади. Бу эса ўз ўрнида турли экологик муаммолар ва касалликларни келтириб чиқаради. Буни бартараф этиш учун жойларда ахлат қутиларини кўпайтириш керак.
Атроф-муҳит тозалиги билан боғлиқ муаммолар фақат Ўзбекистондагина учрамайди. Шу ўринда бу муаммони бошидан ўтказиб, ечим топган давлатларнинг тажрибаси муҳим.
Канаданинг Алберта провинциясида жойлашган Калгари шаҳри бир неча йиллар давомида ифлос шаҳарлар рейтингида етакчи бўлиб келган. 2015 йилга келиб эса шаҳар дунёнинг энг тоза шаҳарлари 10 талигига кирган.
Калгари буни қандай уддалади?
2007 йилда шаҳар тозалиги учун “Тоо good to waste” дастури ишлаб чиқилди. 2009 йилда Калгари шаҳар кенгаши ахлат ташлаганлик учун жаримани 500 долларга оширди. Транспорт воситасидан ахлат ташлаганлик учун 750 доллар ва ёнаётган сигаретани машина ойнасидан улоқтирганлик учун 1000 доллар жарима белгилади. Чиқинди полигонлари ҳам чиқинди учун чора эмаслигини англаган калгариликлар “Тоо good to waste” дастурига чиқиндини қайта ишлаш эвазига уни полигонларга жўнатишни камайтирди.
2000 йилларда Калгарида шаҳарлашув натижасида қурилишдан жуда кўп миқдорда қайта фойдаланиш мумкин бўлган чиқинди ҳосил бўлганди. Улар энди полигонга эмас, қайта ишлаб, янги қурилишларга йўналтириладиган бўлди. 80 фоиз чиқиндини 2020 йилгача полигонларга юбормаслик дастури ишлаб чиқилди. “Яшил Калгари” сайти ишга туширилиб, шаҳарни қандай тозалаш бўйича муҳим маслаҳатлар бериб борилди. Унда компост қилиш, чиқиндисиз тушлик қилиш, ахлат қутисига нима ташлаш керак ва керак эмаслиги каби элементар билимлар оддий қилиб тушунтирилган.
Бундан ташқари, Калгарида апрель ва июнь ойларида баҳорги тозалаш (spring clean-up) ишлари олиб борилади ва 15 минг км пиёда ва автомашина йўллари тозалаб чиқилади.
Муаммони бартараф этиш учун ҳукуматнинг ўзида чиқиндини қайта ишлаш бўйича аниқ ва қатъий истак бўлиши керак. Бу борада хориж тажрибасини ҳам ўрганган ҳолда мукаммал режа ишлаб чиқиш тўғри бўларди.
Ахлат улоқтирганлик учун жарима миқдорини ошириб, унинг устидан назоратни кучайтириш зарур. Шу билан бирга, чиқинди контейнерлари ва уларнинг турини кўпайтириш ҳам зарур. Контейнерларни жуда қулай жойлаштириш керакки, одамлар ахлатни ерга ташлашига ҳожат қолмасин.
