Tog`lik kuyov – Yo`lchi Ortiqovni kim yoki qanday sabablar kinodan ketishga majbur qildi?

“Ena, non”, “Ena, muzqaymoqni non bilan eydimi?” degan gaplari va zabardast ko`rinishi bilan tomoshabinlarga yaxshi tanish tog`lik kuyovni eslaysizmi? 90-yillarning oxirlarida suratga olingan “Tog`lik kuyov” filmi hali-hanuz teleekranlarimizda namoyish etib kelinadi. Ammo bosh qahramon — tog`lik kuyov 13 yildan buyon ekranlarda ko`rinmaydi. Bunga nima sabab bo`lgan?

“Kinoga sport ortidan kirib keldim...”

— Surxondaryoning tog`li hududida katta bo`lganman. Men o`qigan 42-o`rta maktabga sport gazetalari kelardi. Shu gazetalarda ushu, kunfu darslari yozilardi, ya`ni xatti-harakatlar rasmlari bilan berilardi. 8 yoshimdan boshlab shu rasmlarga qarab mustaqil o`rganganman.

18 yoshimda O`zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport institutiga o`qishga kirish uchun Toshkentga keldim. O`sha yili institutda Ushu bo`limi ochilishi haqida xabarlar chiqqandi. Lekin hujjat topshirgani kelsam, ochilmagan ekan. Shu vaqtda Siyovush degan ushu maktabi ochildi, imkoniyatdan foydalanib maktabda o`qidim. Olti oyda menga diplom berishdi, chunki deyarli tayyor sportchi edim, faqat nafas mashqlaridagi kamchiliklarni to`g`irladim, xolos. Mana shu maktabda o`qib yurgan vaqtimda Bishkekdagi MDH mamlakatlari kaskadyorlar assosiasiyasi tomonidan kasting o`tkazildi. Ularga bir film uchun kunfu uslubida jang qiloladigan kaskadyorlar kerak edi. Meni sinovdan o`tkazishdi va “O`zbekfilm” kinostudiyasiga taklif qilishdi.

Taqdirni qarangki, “O`zbekfilm”ga borganimda buyuk o`zbek rejissyori Shuhrat Abbosovga duch keldim. Bu ismni eshitib, filmlariga maftun bo`lib kelardimu, lekin hayotda ko`rinishlari qanday ekanini bilmasdim. U kishi meni chetdan kuzatib turgan ekan-da, yonimga kelib: “O`zbekmisan? Qaerdan kelding?” deb so`radi. Men qishloqdan kelganimni va bu erga kelishim sababini aytdim. Sport bilan shug`ullanganim uchun baquvvat, gavdali edim-da. Shunda menga aktyorlikka o`qishimni tavsiya qildi, kerak bo`lsa, o`qishga kirishda yordam berishini aytdi. “Menga sportchini aktyorlikda sinab ko`rish qiziq” dedi. O`sha vaqtda sportchilarning kinoda rol o`ynashi urfda edi. Van Damm, Jeki Chan, Bryus Li, Arnold Shvarsnegger bunga yorqin misol.

Shu tariqa hozirgi O`zbekiston davlat san`at va madaniyat institutining Drama va kino aktyorligi bo`limiga o`qishga hujjat topshirdim. Imtihonlar oldidan meni Muhammadjon Uzoqov (Ma`murjon Uzoqovning o`g`li) bilan tanishtirishgan, u kishi menga maslahatlar berib, etyudlarni o`rgatgan.

“Dastlab tog`lik kuyov bo`lgim kelmagan...”

— Institutni tamomlaganimdan so`ng, 1998 yil ustozim Shuhrat Abbosov meni “Jaloliddin Manguberdi” filmiga chaqirdi. Xuddi shu paytda Habibulla Fayzievning “Alpomish” filmiga taklif qilindim. Lekin ikkalasida ham rol o`ynash nasib qilmadi. Jaloliddin Manguberdi haqidagi tarixiy film ba`zi sabablarga ko`ra suratga olinmay, to`xtab qoldi. Alpomish dostoni asosidagi filmda esa rol o`ynamaslik o`zimning tanlovim bo`ldi. Chunki rejissyor nazdida Alpomish — turli tryuklar qiladigan zabardast, baquvvat bo`lishi shart emas edi.

Shundan keyin O`zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O`zbektelefilm” studiyasida Mashrab Kimsanov rejissyorligida “Tog`lik kuyov” telefilmi suratga olinadigan bo`ldi. Unda tog`lik kuyov — Xolmurod roliga 25 kishi sinovdan o`tkazilishi lozim bo`lgan. Shunaqa talab bo`lardi. Yigirma beshinchi nomzod topilmay turganida meni chaqirishdi. Bir marta borib, sinovdan o`tib keldim. Mashrab aka:“Seni tasdiqladik, seniki tabiiy chiqyapti”, dedi. Ammo menda xohish bo`lmadi, “yo`q, bu rolda masxaraboz, qiziqchi bo`lib qolaman-ku”, deganman.

Oradan ikki oylarcha vaqt o`tdi. “Tog`lik kuyov”ning suratga olish ishlari boshlangan edi. Bir kuni Navoiy ko`chasi chorrahasidan o`tib ketayotsam, “s`yomka” bo`layotgan ekan. Qarasam, rahmatli aktyor Ravshan aka Solihov, To`ti Yusupovalar bor ekan. Salomlashay deb yonlariga borsam, Ravshan aka: “E sen qaerda yuribsan? Nega bu rolni sen o`ynamayabsan? Boshqasi o`xshatolmayapti, Mashrab (rejissyorni nazarda tutib) qiynalyapti”, dedi. Shundan keyin rozi bo`lganman. Shu kuniyoq rolga kirishib ketganman.

“Kiyimlarimni kesib, yirtib ketishgan...”

— “Tog`lik kuyov” Toshkent shahri va Toshkent viloyatida (Oqtosh) suratga olingan. Ssenariydagi ba`zi joylarini o`zgartirishni taklif qilganman. Masalan, ssenariyda tog`lik kuyov buvisini “buvi” deb chaqiradi, lekin bilsangiz kerak, chekka qishloqlarda “ena” deb chaqiriladi. Shu jumladan, biz tomonlarda ham “ena” deyiladi. Men rolim davomida “buvi” deb aytishga hech o`rganolmadim. Shunda “ena” devorganman. Bu rejissyorga ham ma`qul kelgan va shunday qoldirgan. Shuningdek, ba`zi xatti-harakatlarni ham o`zim kiritganman. Tog`lik kuyovning raqsga tushadigan sahnasi bor. O`shanda rejissyor menga andijoncha yoki xorazmcha raqsga tushishimni aytgan. Men esa butunlay boshqacha raqsga tushganman, chunki real qaralsa, tog`lik odam raqsning farqiga bormaydi, u tog`da o`sgan, momosining erkasi. U raqsga tushganda, tabiiyki, o`z bilganicha, to`poricha o`ynaydi. To`g`risini aytsam, o`shanda Ruslan Sharipovga o`xshab raqs tushganman (kuladi).

“S`yomka”ning birinchi kuni Toshkentdagi katta hovlida bo`lgan. Bu hovli bosh operator Akmal Umarbekov (yozuvchi O`lmas Umarbekovning ukasi)ning uyi edi. Shu kuni filmda kiyishim kerak bo`lgan yaktak, shimlarim kesilib, yirtilib ketilgan. Bu ishni kim va nima uchun qilganini haligacha bilmayman. Biror noxushlik bo`lmasin, deb izlamaganman ham. Keyin Chorsu bozoridan boshqa kiyimlarni sotib olganmiz.

1999 yilda “Tog`lik kuyov” ekranlarga chiqdi. Dastlab film taqdimoti bo`lib o`tdi. Shunda ilk bora muxlislar e`tibori, olqishlar, dastxat qo`yib berish baxtini his qilganman.

Keyin film kinoteatrlarda namoyish etildi, tomoshabinlar yaxshi kutib olishdi. Aytish kerakki, o`sha yillari kinoteatrlarimiz achinarli ahvolga kelib qolgan, tomoshabin uzoqlashgan bir davr edi. Bu bevosita milliy kino san`atimizning ahvolidan ham darak edi. Shunday bo`lsa-da, tog`lik kuyovni ko`rish uchun tomoshabinlar kelardi.

“Rejissyorlikka qo`l urib, baraka topmadim...”

— 2000 yil “Ayol makri” filmini suratga oldim. Bu mening ilk rejissyorlik ishim. Bungacha albatta, Shuhrat Abbosov bilan birga suratga olish maydonlarida rejissyorlikka havas qilib, o`rganib kelganman. Aytmoqchimanki, rejissyorlikka birdan kirib qolganim yo`q. Birinchi filmimda O`lmas Alixo`jaev, Farhod Aminovlar bilan birga ishladim. Ular nafaqat rol o`ynashdi, balki rejissyorlik tomondan ham menga yordam berishdi. Film respublika bo`ylab katta ekranlarda namoyish etildi.

O`sha yili Anapa shahrida kinofestival bo`ldi. Men “Ayol makri”ni shu festivalga yubordim. Bundan “O`zbekkino” rahbariyatining xabari bo`lmagan. Ular tomonidan esa boshqa bir film jo`natilgan bo`lgan. Festival tashkilotchilari esa mening filmimni tanlab olishgan. Shuni ortidan rahbariyat tomonidan menga festivalga borishga sun`iy taqiqlar qo`yildi. Ammo men bir o`zim bo`lsam ham bordim. U paytda bir narsani tushunmaganim pand bergan, ya`ni qoidaga ko`ra, festivalda kinoplyonkaga olingan filmlar namoyish etiladi, men bundan bexabar holda videotasvirda olgan filmni jo`natgan ekanman. Buni menga to`g`ri tushuntirishgan, maslahatlar berishgan. Ammo o`zimiznikilar... Gazetalarda katta tanqid qilishdi, ustimdan mag`zava ag`darganlar bo`ldi. Shundan keyin menga televidenie eshiklari yopildi...

Ikkinchi urinish...

— Rejissyorlikning ilk qadami og`ir kelsa ham, bundan qaytmadim. 2006 yilda “Hayot-mamot” filmiga qo`l urdim. Film terrorizm, giyohvandlikka qarshi kurashish mavzusida edi. Butun respublikamiz bo`ylab ayni shu mavzudagi tadbirlar, uchrashuvlar tashkil etildi, uch yil mobaynida film ana shu tadbirlar doirasidagina namoyish qilindi. Bu ishlarni burchim deb, sidqidildan qildim. Lekin shu film ortidan ham qiyinchiliklarga, ham tazyiqqa uchradim. Film homiylari eng so`ngida tashlab ketgan, mablag` ajratishdan qaytishgan. Mablag`ni qoplayman deb, uyimni, mashinamni sotib, ijaralarda yashab yurishga majbur bo`ldim.

Televidenieda namoyish etish uchun taqdim etsam, 6 qismli serial tarzida qayta ishlab kelishimni aytishdi. Shunday qildim ham. Lekin mana, 13 yildirki, film zangori ekran yuzini ko`rolmaydi...

13 yillik tanaffus sababi...

— Ijodkor uchun 13 yillik tanaffus, albatta katta muddat. Bu yana qancha davom etadi yoki nihoyasiga etadimi, buni vaqt ko`rsatadi. Tanaffusga sabab nima deb so`rasangiz, yuqoridagi aytgan gaplarim va o`sha paytdagi kino san`atimizda bo`lgan nosog`lom muhit, desam xato bo`lmaydi. Ijodkorlar bir-birini sotishini, bir-birini yomonlashini, lekin bir joyda ko`rishib qolishsa, hech narsa bo`lmagandek, bir-birini maqtashini ko`rdim. Mana shuni hazm qilolmadim. Ijodkor o`ziga berilgan iqtidor, qobiliyatni shunaqa behuda narsalarga sarflashi ham isrof, deb o`ylayman. Shuning uchun men bu maydondan vaqtida chiqib ketishni ma`qul ko`rdim. Mard mardlar maydonida kurashadi, deyishadi. O`shanda men mard san`atkorlarni topolmay qoldim.

Ammo kinoga bo`lgan muhabbat, ijodiy “qaynash” meni tark etgani yo`q. Har narsaning o`z vaqti-soati bor. Agar vaqti kelgan bo`lsa, nasib qilgan bo`lsa, ehtimol ijodga qaytaman.

QIZIQ GAPLAR