Bugungi suhbatimiz Oʻzbekistondagi Haydar Aliyev nomidagi Ozarbayjon madaniyat markazi direktori Samir Abbosovdir.
Samir Abbosov, 50 kundan beri Ozarbayjon fuqarolar jamiyati namoyandalari, ekofaollar mamlakatingizning Qorabogʻ viloyatida eʼtiroz aksiyasi oʻtkazishmoqda. Bu aksiyaning asosiy sababi nima?
— Maʼlumki, Armaniston Ozarbayjon hududining 20 foizini qariyb 30 yil davomida bosib olgan, ular nafaqat sobiq Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyatini, balki Ozarbayjonning ushbu viloyatga yaqin va undan kattaroq yettita viloyatini ham bosib olgan. Biroq bu yerda hech qachon etnik armanlar yashamagan.
Ozarbayjonning bosib olingan hududlaridan bir million ozarbayjon quvgʻin qilindi, ularning barcha mol-mulki oʻzlashtirildi, 12 ta shahar va minglab qishloqlarimiz vayron boʻldi, bu yerda barcha infratuzilmalar yoʻq qilindi, qishloqlarda tinch aholi yashab boʻlmaydigan ahvol yuzaga keldi. Tarixiy va madaniy yodgorliklarimizning aksariyati vahshiylarcha vayron qilindi, 67 ta masjidimizdan 65 tasi yoʻq qilindi, qolgan masjidlar hayvon va choʻchqaxona sifatida foydalanildi, Islom merosi haqoratga uchradi.
2020-yilning sentyabr-noyabr oylarida 44 kun davom etgan Vatan urushi natijasida Ozarbayjon xalqaro huquq tomonidan tan olingan hududlarini Armanistondan ozod qildi va 9-noyabr kuni Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya davlat rahbarlari tomonidan imzolangan uch tomonlama bayonotga koʻra, Ozarbayjonning arman aholisi Qorabogʻ mintaqasiga vaqtincha (5 yil muddatga) Rossiya tinchlikparvar kuchlari joylashtirildi.
Hozirda arman separatistlari Rossiya tinchlikparvar kuchlari joylashgan hududda faol harakat qilmoqda, ular Ozarbayjonning suveren huquqini buzgan holda bu hududlardagi mamlakatimizga tegishli oltin va boshqa foydali qazilmalar konlarini avvalgidek talamoqda, hududlarimizda haqiqiy ekologik terrorni amalga oshirishmoqda.
Bunga chek qoʻyish talabi bilan Ozarbayjon fuqarolik jamiyati vakillari, ekologiya faollari mamlakatimizning Qorabogʻ viloyatida norozilik aksiyasi oʻtkazmoqda.
Ozarbayjon Ekologiya va tabiiy resurslar vazirligi maʼlumotiga koʻra, Ozarbayjonning bosib olingan Oqdara tumanidagi Qizilbuloq konida 13,6 birlik oltin va 47,9 million tonna mis, Mehmane konida sanoat zaxiralari 37,3 million tonna boʻlgan qoʻrgʻoshin, 40,4 million tonna rux mavjud. Demirli mis konining sanoat zaxiralari 100 million tonnani tashkil etadi. OUshbu hududlarda, shuningdek, mintaqada Janyatogʻ-Gulyatogʻ oltin koni mavjud edi. Bu Ozarbayjonning suveren hududi va xalqimizning tabiiy boyligidir. Qaysi davlat oʻz hududidagi tabiiy boyliklarini boshqa davlat koʻmagida talon-taroj qilish va mamlakatdan olib chiqishga rozi boʻladi.
Armaniston har doimgidek oʻz jinoyatlarini yashirish uchun Rossiya tinchlikparvar kuchlari nazorati ostidagi hududda etnik armanlarning gumanitar falokatga yuz tutayotgani kabi soxta maʼlumotlardan foydalanib, xalqaro jamiyatni chalgʻitishga urinmoqda.
Aksiya tinchlik tayangan holda oʻtkazilib, ekologik terrorizmga chek qoʻyishni, noqonuniy talon-taroj qilingan Ozarbayjon boyliklarining xorijga olib chiqilishiga yoʻl qoʻymaslikni talab qilmoqda.
Samirbey, biz hozirda bir qator matbuotlarda ozarbayjon faollarining eʼtiroz aksiyasi natijasida Qorabogʻda yashovchi arman aholisi foydalanayotgan Lochin yoʻlining yopilgani, mintaqada gumanitar muammolar yuzaga kelgani toʻgʻrisida maʼlumot olyapmiz.
— Albatta, bu arman targʻiboti tomonidan tarqatilgan asossiz dezinformatsiya hisoblanadi. Biz har kuni Xonkendi-Lochin yoʻlidan tinchlikparvar kuchlar va xalqaro qizil xoch jamiyatiga tegishli mashinalar kelib, Ozarbayjonning Rossiya tinchlikparvar kuchlari nazorati ostidagi, etnik armanlar istiqomat qiladigan Xonkendi shahriga kirib kelayotganiga har kuni guvoh boʻlamiz.
U yerda hatto 30 ming kishi ham yashamaydi. Istiqomat qiluvchilarning aksariyati Ozarbayjonning hududiy yaxlitligi va suveren huquqlariga qarshi chiqqan separatchi jangchilardir. U yerda yashovchi tinch aholi Ozarbayjon bilan birga yashash tarafdori. Shunchaki, ularning jinoyatchi, separatchi rahbarlari bunga yoʻl qoʻymaydi.
Agar ular aytgandek, bu odamlar “gumanitar falokat”ga duchor boʻlgan boʻlsa, nega aksiyalarga chiqmaydi? Demak, bu gaplarning bari yolgʻon. Aslida esa u yerda yashovchi kam sonli arman aholi koʻchaga chiqmay, bu harakati bilan separatchi va terrorchilarning asiriga aylanganini namoyish qilishni xohlaydi, ularning bosimidan ozod boʻlishga urinmoqdalar.
Bugun ishgʻoldan ozod qilingan Ozarbayjon hududlari, oʻz uy-joyidan haydalgan va turli etnik tozalashga uchragan bir million ozarbayjon xalqi nihoyat 30 yildan soʻng oʻz vataniga qaytishni kutmoqda. Armaniston har xil igʻvolarni qoʻllash orqali ularning oʻz vataniga qaytishiga toʻsqinlik qilmoqda, ozod qilingan hududlarimizda qurilish-taʼmirlash ishlarini olib borishiga gʻov boʻlmoqda.
Arman targʻibotchilari Ozarbayjonni yoʻlni toʻsayotganlikda ayblamoqda: “Bu ham gʻirt yolgʻon. Aksiya tinchlikka asoslangan holda ekologik terrorizmga chek qoʻyish, Ozarbayjon boyliklarining noqonuniy talon-taroj qilinishiga, xorijga olib chiqilishiga yoʻl qoʻymaslikni talab qilyapti, xolos.
Aksincha, Ozarbayjon u yerda yashayotgan arman aholisini oʻz fuqarosi deb hisobga olgani uchun har qanday insonparvarlik yordamini koʻrsatishga tayyorligini rasman maʼlum qildi. Shu munosabat bilan ular hatto telefon raqamlarini ham eʼlon qilishdi. Bularning barchasi buzgʻunchilar va revanshistlar boʻlib oʻtgan voqealardan hanuzgacha biror xulosa chiqarmayotganligini, oʻzlarining jinoiy faoliyatini davom ettirish uchun turli yolgʻon maʼlumotlarni tarqatish orqali jahon jamoatchiligini aldamoqchi ekanliklarini yana bir bor isbotlaydi. Bu yolgʻonlar endi befoyda va hech kim ularga imkon bermaydi.
Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya davlat rahbarlari oʻrtasida imzolangan uch tomonlama bayonotning 6-bandiga koʻra, Ozarbayjon Respublikasi Lochin yoʻlagi boʻylab ikki yoʻnalishda fuqarolar, transport vositalari va yuklarning harakatlanishi xavfsizligini kafolatlaydi. Bu xavfsizlik kafolati Lochin yoʻlini suiisteʼmol qilinishining oldini olish demakdir.
Davlatimiz bir necha bor Armaniston Lochin yoʻli suiisteʼmol qilinishining oldini olish oʻrniga, uch tomonlama bayonotga zid ravishda Armanistonda yangi ishlab chiqarilgan minalarni Ozarbayjonga olib kelish uchun Lochin yoʻlidan foydalanish bilan mashgʻul ekanini va bunga koʻz yumib boʻlmaslikni maʼlum qildi. Bu minalarning armanlar tomonidan Ozarbayjon hududlariga joylashtirilishi natijasida soʻnggi ikki yilda 300 ga yaqin ozarbayjonlik tinch aholi yurtlarimizda mina terrorizmi qurboni boʻldi.
Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya davlat rahbarlari oʻrtasida imzolangan, shuningdek, Armaniston rahbarlari tomonidan tasdiqlangan uch tomonlama bayonotga zid ravishda Rossiya tinchlikparvar kuchlari tomonidan nazorat qilinayotgan Ozarbayjon hududlaridan hali ham chiqarib yuborilmagan arman kuchlarini taʼminlash va rotatsiya qilishda davom etayotganida, Armaniston qanday qilib adolat haqida gapirishi mumkin.
Bularning barchasi, shuningdek, Rossiya tinchlikparvar kuchlari nazoratidagi Ozarbayjon hududida noqonuniy qazib olingan tabiiy boyliklarni Armanistonga olib oʻtishni tashkil etishi Armaniston oʻz majburiyatlarini bajarishdan manfaatdor emasligini, bosqinchilik siyosatini davom ettirayotganini yana bir bor isbotlaydi. Ozarbayjonga qarshi va xalqaro huquqqa zid harakatni davom ettirmoqda.
Samirbey, jahon matbuotida bugun biz koʻproq arman tomonining iddaolarini eshityapmiz va Ozarbayjonning anklav Togʻli Qorabogʻda arman aholisini blokadaga olganini taʼkidlamoqdalar.
— Avvalo shuni qayd etib oʻtishim joizki, Ozarbayjonda Togʻli Qorabogʻ nomli hudud yoʻq. 2021-yil 7-iyulda Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev tomonidan imzolangan Farmonga asosan Ozarbayjon hududidagi iqtisodiy tumanlarning taqsimlanishi amalga oshirildi va natijada oʻlkamizda yangi iqtisodiy tumanlar paydo boʻldi.
Bu farmonga koʻra, Ozarbayjon hududida Togʻli Qorabogʻ degan hududiy birlik mavjud emas, uning oʻrniga Qorabogʻ iqtisodiy zonasi va Sharqiy Zangazur iqtisodiy zonasi tashkil etildi. Shu masalaga eʼtibor berishingizni soʻraymiz.
Hech qanaqa blokada haqida soʻz borishi mumkinmas. Aksiyaga qaramay, har kuni tinchlikparvar kuchlar va Qizil Xoch qoʻmitasiga tegishli oʻnlab yuk va yengil mashinalar Yerevan va Xonkendi yoʻnalishida harakatlanadi.
Armaniston oʻtkazilgan ekologik aksiyani jahon hamjamiyatiga armanlarning Xonkendidagi blokadasi sifatida taqdim etmoqda. Biroq eʼtirozlar boshlanganidan hozirgacha namoyishchilar birorta tinch armanning Xonkendigakirib-chiqishiga toʻsqinlik qilgani yoʻq. Aksincha, faollar oddiy armanlarning kundalik hayotida hech qanday cheklovlar yuzaga kelmasligiga diqqat qaratishyapti.
Men bir faktni aytib oʻtay. 1920-yillarda Sovet hukumati oʻrnatilgach, Ozarbayjon bilan Naxchivon oʻrtasidagi tarixiy Ozarbayjon zamini Zangazurning Armanistonga berilishi natijasida bugungi kunda mustaqil Ozarbayjonning ajralmas qismi boʻlgan Naxchivon Muxtor Respublikasi alohida anklavga aylandi.
Armanistonning Ozarbayjonga hududiy daʼvolari boshlangan 1988-yildan beri Armaniston oʻz hududidan oʻtuvchi Naxchivon yoʻlini yopib qoʻydi va Ozarbayjondan ajralgan yarim millionga yaqin Naxchivon aholisi blokadada qolib ketdi.
Uch tomonlama bayonotga koʻra, Armaniston Ozarbayjonning Naxchivon AR ga toʻsiqsiz kirishni taʼminlashi kerak.
Bugungi kunga qadar Armaniston bu masalani taʼminlamagan, dunyoning hech bir davlati Naxchivon blokadaga tushganidan xavotirda emas.
Qorabogʻdagi armanlarga nisbatan koʻrsatilayotgan eʼtibor 30 yildan ortiq blokadada boʻlgan Naxchivon aholisiga koʻrsatilmasligi xalqaro huquq va adolat tamoyillariga toʻgʻri kelmaydi.
Ozarbayjon necha marotaba prezident Ilhom Aliyev tomonidan ilgari surilgan 5 banddan iborat sulh shartnomasini Armaniston bilan imzolashga tayyor ekanligini bildirdi. Avvaliga Armaniston bunga rozi boʻlsa ham, keyinchalik turli bahonalar bilan bu sulh shartnomasini imzolashdan bosh tortib kelmoqda.
Pragada ikki davlat davlat rahbarlari hamda Yevropa Ittifoqi prezidenti oʻrtasida imzolangan deklaratsiyaga koʻra, Armaniston rahbari Ozarbayjonning Qorabogʻ mintaqasiga nisbatan barcha hududiy daʼvolardan voz kechdi va Qorabogʻ masalasi Ozarbayjonning ichki masalasi ekanligini tasdiqladi. Bunday kelishuvdan keyin Armaniston Ozarbayjon hududlarida qurolli boʻlinmalarini saqlashi, bu yerdagi separatchilarni qoʻllab-quvvatlashi, hududlarimizni minalash va aholimiz tinchligiga xavf solishiga koʻz yumib boʻlmaydi, bu bizning ichki ishlarimizga aralashish sanaladi.
Siz oʻz nutqingizda ekologik terrorizm deb atayapsiz va uning koʻlami yanada kengroq ekanini, Armaniston bu hududlarni 30 yil davomida bosib olib, nazorat qilganda kengroq amalga oshirilganini daʼvo qilmoqdasiz.
— Ozarbayjon Ekologiya va tabiiy resurslar vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Koʻchmas mulk boʻyicha davlat xizmati va “AzerGold” yopiq aksiyadorlik jamiyati mutaxassislaridan iborat guruh tomonidan Qorabogʻ iqtisodiy rayonida oʻtkazilgan monitoringning dastlabki natijalari resurslarimizni talon-taroj qilish faktini qaytadan dolzarblashtirdi. Jarayon davom etadi va bundan jiddiyroq faktlar yuzaga chiqishi maʼlum. Chunki bu hozir boshlangan jarayon emas, 30 yillik bosqin davrida Armaniston Ozarbayjonning Qorabogʻ va Sharqiy Zangazur iqtisodiy tumanlarining yer osti va yer usti boyliklarini vahshiyona talon-taroj qilib, chet el kompaniyalarini mintaqaga noqonuniy jalb qilgan.
Bu kompaniyalar ham Armanistonga, ham boshqa mamlakatlarga tegishli edi. Ozarbayjon Bosh prokuraturasi tomonidan 2018-yilda oʻtkazilgan tekshiruvlarga koʻra, Armaniston va boshqa mamlakatlarda qonuniy roʻyxatdan oʻtgan Vallex Group, Base Metals, ACP, Lerna Metalurgiayi instituti, Teghout va boshqa kompaniyalar, jumladan, Armanistondan kelgan jismoniy shaxslar ham oltin qazib olish biznesini tashkil etishda keng koʻlamda ishtirok etishgan.
“Vallex Group” talonchilik jarayonida yetakchi kompaniyalardan biri edi. Shveysariyada roʻyxatdan oʻtgan kompaniyaga armanistonlik tadbirkor Valeriy Meklumyan asos solgan. Kompaniya turli mamlakatlarda roʻyxatdan oʻtgan — masalan, Kipr, Lixtenshteyn va boshqalar — shoʻba korxonalarni oʻz ichiga oladi.
2001-yilda "Base Metalsr" kompaniyasini tashkil etgan "Vallex Group" Ozarbayjonning bosib olingan Kalbajar tumanidagi "Heyvali" foydali qazilma konini oʻzlashtirib, quritgan. Maʼlumotlarga koʻra, 2009-2011-yillarda 400 ming tonna ruda qayta ishlangan boʻlsa, bu davrda qayta ishlash limiti 150 ming tonna boʻlishi kerak. 2011-yilda Heyvali toʻliq oʻzlashtirilgach, kompaniya sobiq Oqdara tumanidagi Kashen-Demirli konidan foydalanishga kirishdi. Bu kondan olingan rudalar asosan Yevropa mamlakatlariga eksport qilinardi.
“Base Metals” operatsiyaga chet ellik mutaxassislarni ham noqonuniy ravishda jalb qilgan. Masalan, janubiy afrikalik kon muhandisi Johann Myurreyning 2016-yilda separatistik “televideniye”ga bergan intervyusi buni tasdiqlovchi faktlardan biridir. Ana shunday mutaxassislardan biri Shveysariya fuqarosi Vartan Sirmakes, Base Metals kompaniyasining (“Vallex Group” bilan bir vaqtda) moliyaviy investori boʻladi.
Bu yerda eʼtiborga molik jihatlardan biri Qorabogʻdagi konlarni oʻzlashtirishda ishtirok etayotgan xorijlik mutaxassislarning mintaqaga bevosita emas, balki Armaniston orqali olib kelinishi boʻldi. Mutaxassislar Armanistondagi konlarda ishlashga taklif qilingan, keyin esa Qorabogʻga olib kelingan. Bu, katta ehtimol bilan, mutaxassislarning bosib olingan hududlarga noqonuniy tashrif buyurishni istamasligi bilan bogʻliq.
Armaniston Ozarbayjonning Qorabogʻ viloyatiga tegishli boʻlmagan Zangilon tumani Vejnali qishlogʻidagi oltin konlarini noqonuniy ekspluatatsiya qilishni keng koʻlamda amalga oshirdi.
“Vejnali” konidan tashqari Kalbajar tumanining “Soʻyudlu” (zod-oltin-sulfid), “Qizilbuloq” (oltin-mis-pirit), “Heydara” (oltin), “Gʻarbiy Gizilitan” va “Ogʻzibir” (oltin) ishgʻol payida talon-taroj qilindi.
Bosqinchilik davrida arman manbalari vaqti-vaqti bilan Qorabogʻ va uning atrofidagi hududlardagi “oltin mafiyasi” haqida maʼlumotlarni eʼlon qildi.
Armanistonlik jurnalist Vagram Agajanyanning tadqiqotiga koʻra, ishgʻol paytida Qorabogʻda 30 dan ortiq arman kompaniyalari oltin va boshqa qimmatbaho metallarni oʻzlashtirgan.
Ozarbayjon davlati oʻz suveren hududida tabiiy boyliklarining, foydali qazilmalarining Armaniston tomonidan suiisteʼmol qilinishiga qarshi qanday chora-tadbirlar koʻrdi?
— 2018-yilda Ozarbayjon Bosh prokuraturasi bosib olingan hududlar boyliklarining talon-taroj qilinishi yuzasidan xalqaro sudlarga bir necha bor murojaat qilgan. Yurtimiz ishgʻoldan ozod etilgach, voqea joyida bevosita tergov ishlari olib borilib, yangi faktlar aniqlandi.
Ozarbayjon Bosh prokuraturasi 2020-yilda oʻtkazilgan tergovga oid muayyan maʼlumotlarni eʼlon qildi. Maʼlumotlarga koʻra, Vejnali qishlogʻidagi rangli metall konlari boʻyicha noqonuniy tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullangan “Vallex Group” kompaniyalar guruhining Shveysariyada rasman roʻyxatdan oʻtgan filiali “Base Metals” yopiq aksiyadorlik jamiyati 2009-2017-yillarda jami 301 million 918 ming manat miqdorida noqonuniy daromad olgan.
Ozarbayjon huquq-tartibot idoralari istilo davrida milliy boyliklarimizni talon-taroj qilgan shirkat va shaxslarni tergov qilish va qidirishni davom ettirmoqda.
Bosqindan ozod qilingan hududlardan farqli oʻlaroq Rossiya tinchlikparvar kuchlari vaqtincha joylashgan hududlarda tabiiy boyliklarimizni talon-taroj qilish davom etmoqda. Qorabogʻ iqtisodiy tumanida boshlangan ekologik monitoringdan maqsad noqonuniy faoliyatning oldini olish boʻlib, tekshiruvlar davom etar ekan, yangi faktlar yuzaga chiqishi mumkin.
