Askiya xalqimizning betakror, faqat o`zigagina xos bo`lgan noyob san`at turidir. Har birimizdagi milliy g`urur tuyg`usini bir chertib o`tadigan jihati shuki, zukkolik, topqirlik, aqllilik, donolikning belgisi bo`lgan askiya olimlarimizning e`tirof etishlaricha boshqa hech bir xalqda uchramaydi. To`g`ri san`at millat tanlamaydi, har bir millatning o`z qo`shig`i, hatto qiziqchilari bor, lekin askiyachilari yo`q! Afsuski shunday noyob san`at turi asta-asta unutila boshlagan edi...
2014 yilda Askiya san`ati “Insoniyatning nomoddiy madaniy merosi” reprezentativ ro`yxatiga kiritigan bo`lsada...
Ana shu askiya san`ati rivojiga munosib hissa qo`shgan, o`zidan boy ma`naviy meros qoldirgan, ustozlarning ustozi, zakiy so`z ustasi, serqirra ijodkor Yusufjon qiziq Shakarjonov haqida...
Eronlik polvonni yiqitgan qiziqchi
Yusufjon qiziq 1859 yilda Marg`ilonda tug`ilgan. U layoqatli farzand sifatida padari buzrukvori Shakarjon otaning umidi, ishonchini qozongani shubhasiz. Zero, Yusufjon haqidagi ma`lumotlarda shunday satrlar bor: “O`zbek teatrining yirik namoyandasi, raqs san`atining ustasi, O`zbekiston xalq artisti...”
U dastlabki saboqlarni 1881—88 yillarda Zokirjon qiziq boshchiligidagi qo`qonlik qiziqchilar to`dasidagi Sa`di Maxsumdan oladi. 3-4 yil ichida to`da tarkibida butun Farg`ona vodiysini aylanib chiqar ekan, xalq uni teatr, sirk tomoshalarida boshlovchi, qiziqchi, muqallid, hajviya, kulgi hikoyalar ustasi sifatida sevib qoldi. Yusufjon ayniqsa yoshlar bilan ishlashni yoqtirar, bilganlarini, qiziqchilik, raqqoslik, korfarmonlik-boshlovchilik, tashkilotchilik sirlarini o`rgatar edi. Uni har qanday jamoaga bajonidil qabul qilishar, uning topqirligi, hozirjavobligi, bilag`onligi tufayli harqanday tomosha maroqli o`tardi. Yusufjon qiziq 1904 yilda Toshkentdagi Mullaboy Mansurov sirkida Ortiq qiziq, Sobir qori, Qodir qiziq, Karim Zaripovlar bilan birga Samarqand, Farg`ona vodiysi, Turkiston, Avliyo ota, Pishpakda bo`lib o`zbek qiziqchiligi, xalq raqslarini namoyish etadi. Shu yillarda Qashqarda qator komediyalar; “Kelin tushirish”, “Bola o`qitish”, “Mamayusuf”, “Surat ko`rsatish” kabi qator komediyalar namoyishiga bosh-qosh bo`ladi. Tinib- tinchimas qiziqchi endi o`zi Marg`ilonda qiziqchilar to`dasini tuzadi. 36 kishidan iborat qiziqchilar to`dasining chiqishlarini aholi doim katta qiziqish, zavq-shavq bilan tomosha qilishar edi. Keyinchalik, yana bir sirk uyushmasi bilan Buxoroga, keyinchalik Sankt-Peterburgga yo`l oladi. Rus baleti, ruslarning sirk san`atini kuzatib shrganadi, masxaraboz Anatoliy Durov bilan tanishadi. U Filip Yupatovning Andijon va Toshkentdagi chodir sirkida qiziqchi do`stlari bilan turli komediyalarni namoyish etishadi.
Bir safar, nevarasi Shuhrat Yusupovning hikoya qilishicha eronlik polvonning tomoshasida ishtirok etar ekan, davrada polvonga bas keladigan odam topilmay qolibti. Davraboshining qayta-qayta “Polvonga bas keladiganlar bormi orangizda” degan xitoblari malol kelib, “Bor, men chiqaman u bilan kurashishga” debti. Yonidagi do`stlari esa, “Xoy, shashtingdan qayt, buning gavdasini ko`ryapsanmi? Sen uning oldida ancha kichiksanku” degan so`zlariga “Engish uchun faqat kuch emas, “kalla” ham kerak” debti kulib. Mahalliy aholining hayrat bilan tomosha qilayotganidan g`ururlangan polvon Yusufjon qiziqning ustamonligini payqamay qolibti. U cholvorini tortib kiygunicha Yusufjon uni erga qulatib g`olib bo`lgan ekan. Shunday qilib, Amir Olimxonning g`olibga atagan pul mukofoti unga nasib etibti. Eronlikni enggan o`zbek yigitining g`alabasidan g`ururlangan Amir Alimxon unga yana bir mukofotni, zarbof to`nini hadya etgan ekan...
Usta Olim Komilovga doira, Tamaraxonimga raqs sirlarini o`rgatib...
1918 yilda u yana qiziqchilar to`dasini tashkil etadi. Uning tarkibida bir qator iqtidorli qiziqchilar bilan birga Mamatbuva , Xudoybergan ismli hofizlar, Otaxo`ja raqqos, doirachi Usta Olim Komilov, Tamaraxonim faoliyat ko`rsatishgan. U Tamaraxonimga o`zbek raqsining sirlarini, Usta Olim Komilovga doira chalishning 92 usulini o`rgatgan. 1920 yilda Yusufjon qiziq to`dasi targ`ibot poezdida O`zbekiston bo`ylab xizmatda bo`ladi. Keyinroq, Muhiddin Qoriyoqubov rahbarligidagi O`zbek davlat etnografik ansamblda qiziqchi, cholg`uchi, raqqos sifatida faoliyat ko`rsatgan. “Qari navo”, “Sarboz”, “Kema o`yin” raqslarini sahnalashtirishda ishtirok etgan. Uning Cho`lpon bilan hamkorligiyu, 1930 yildagi Moskvadagi san`at olimpiadasidagi ishtirokining o`zi bir tarix. Usta Olim Komilov va Tamaraxonimning shu olimpiadada juda katta e`tirof, mukofotga sazovor bo`lishida ham uning xizmatlari beqiyos bo`lgan.
Shunday qilib, umrini san`atga bag`ishlagan O`zbekiston xalq artisti, serqirra ijodkor, qiziqchilik, askiya san`atining bilimdoni Yusufjon qiziq urush va urushdan keyingi murakkab davrlarda ham doimo xalq xizmatida bo`ldi, ayniqsa sobiq mustamlaka yillari, sobiq sovet davrlaridagi qiyin vaziyatlarda ham rost so`zni aytishdan, qiziqchilik sirlarini yoshlarga o`rgatishdan to`xtamadi. Umrining oxirigacha xalq xizmatida bo`ldi. O`zidan keyin uning ishini o`g`illari Zaynobiddin va Madaminjon Yusupovlar, Muhiddin Darveshov, Mamasiddiq Shiryaevlar davom ettirdi. Hozirgi kunda nabiralari Jamoliddin Yusupov, Shuhrat Yusupovlar ham ota-bobolari ishini davom ettirmoqda, Farg`ona, Marg`ilon madaniyat bo`limlarida faoliyat olib borishmoqda...
Sayyora Rixsieva
