Bolani qo`rqitmang, asorati yomon!

Kichkintoyingiz qaysarlik qilganida uni albatta so`zingizga kirishga majburlaysiz. Bunda ko`pincha qo`rqitish usulini tanlaysiz. Masalan? u «dori ichmayman» deb xarxasha boshlasa, darrov «do`xtirni chaqiraman, ukol qiladi», deysiz. Bola qo`rqqanidan «zahardekkina» tabletkani shu zahotiyoq yutib yuboradi. Yoki uzun qish kechalarida bola hadeganda uxlayvermasa, «ajinalarga berib yuboraman» deya dag`dag`a qilasiz. Shu gapni eshitganidan keyin bolakay ko`zlarini qattiq yumib oladi. Xullas, mana shu qo`rquv hissi bola ruhiyatida saqlanib qoladi. Ulg`ayganida dev-ajinalar haqida eshitsa, qo`rqmaydi-yu, lekin vujudi seskangandek bo`ladi. Demak, bolaligida his etgan qo`rquv tuyg`usidan «asorat» qolgan!

Qo`rquv ifodasi

Ruhshunos olimlarning aniqlashicha, qo`rquv bolada bir necha holatlar orqali ifodalanar ekan. Masalan:

• agarafobiya — maydoncha yoki ko`chada yurishdan qo`rqish;
• kaustrofobiya — eshikni berkitib, uyda o`tirishdan qo`rqish;
• monofobiya — uzoq vaqt yolg`iz qolishdan qo`rqish;
• nazofobiya — kasal bo`lishdan qo`rqish;
• eyrotrofobiya — ko`pchilik oldida uyalib qolishdan qo`rqish.

Fobiyaning asoratlari

Go`dakdagi qo`rquv holati o`z-o`zidan jur`atsizlikni yuzaga keltiradi. Chunki bunda bolakayning irodasi susayib, o`ziga nisbatan ishonchi yo`qoladi. Shu holat bora-bora vahimachi bo`lib qolishga olib keladi. Vahima esa anchagina xastaliklarni keltirib chiqarishini yaxshi bilamiz.

Aytaylik, bola qorong`ulikdan qo`rqadi. U qo`rqqan paytda bosh miyasidagi qo`rquvga nisbatan asab markazi boshqa asab markazlarini tormozlab, qorong`ulikdan himoyalanishni yuzaga keltiradi. Kichkintoy qorong`ulikka qaragani sari turli qo`rqinchli sharpalar bosh miyasida aks etadi. Shunda u hadiksirab, qorong`ulikka qarayveradi, asta-sekin vahimaga tushadi. Qarabsizki, bu ruhiy holat fiziologik o`zgarishlarni vujudga keltiradi: yuragi gupillab tez uradi, ko`z qorachiqlari kengayadi, qon bosimi pasayadi, rangi oqarib, sovuq ter bosadi. Ba`zan qattiq qo`rquv ta`sirida bolada nutq faoliyati buzilishi, og`iz qiyshayib qolishi kuzatilishi, yoki u hushdan ketishi ham mumkin.

Bola o`spirinlik yoshiga etganda qorong`ulikdan qo`rqishi, atrof zim-ziyo bo`lganda hadiksirashi ko`pincha odat tusiga kiradi. Natijada bu hadik ortida bola o`zining ko`plab qobiliyatlarini boy beradi, hatto uning iqtidori yo`qqa chiqadi.

Umuman, ayrim o`smirlarning ko`pchilik oldida so`zlashdan uyalishi, hatto fikr va maqsadlarini birovga aytishdan iymanishi bolaligidagi qo`rquvlar «asorati»dir. Bundaylar bora-bora odamovi bo`lib qolishadi, kichikligida ko`p qo`rqitishgani bois o`zlaridagi iqtidorni yuzaga chiqarolmay qiynaladi.

Duduqlansa, jazolamang!

Aksariyat hollarda bolalarda duduqlanish ularning 3 yoshida yoki maktabga tayyorgarlik oldidan paydo bo`ladi. Olimlarning kuzatishicha, bu vaqtda qo`rquv hissi kuchayib, bolaning asab tizimida zo`riqishlar yuz beradi. Ayniqsa, ilk bor bog`chaga borgan yoki 1-sinfga chiqqan bolalar qo`rquv hissini har lahzada sezib turishadi. Shuning uchun ular yangi joyga moslasholmay qiynaladi. Bu esa bolalarda duduqlanishni keltirib chiqaradi.

Qo`rquv tufayli duduqlanadigan bolalarni ota-ona battar siquvga olishadi. Hatto unga «to`g`ri gapir» deb qo`l ko`tarishi ham mumkin. Bu esa boladagi kasallikni yanada kuchaytiradi. Kattalar duduqlanadigan bolalarga qo`pollik qilish, ularni jazolash va uyaltirishdan saqlanishlari kerak. Shundagina bola asta-sekinlik bilan to`g`ri gapirishga o`rganadi. Agar bolaga etarlicha mehribonlik ko`rsatilmasa, uni oiladagi kattalar huda-behuda qo`rqitaversa, kichkintoyning ruhiyati shikastlanadi. Dahshatli filmlarni ko`rish ham bola asab tizimi faoliyatini susaytirishi mumkin.

Irodali bo`lsa, dard yuqmaydi

Doim qo`rquv ostida yashagan bolaning fe`l-atvori yomon tomonga o`zgaradi. Yomon xulq esa mizoj buzilishlariga ham olib keladi. Shunday ekan, bolani oiladagi nosog`lom muhit va qaltis vaziyatlardan yiroq tutish zarur.

Farzandlari dovyurak va qo`rqmas bo`lib o`sishlari uchun ota-ona qunt va chidam bilan harakat qilmog`i kerak. Masalan, jismoniy tarbiya mashg`ulotlari bola irodasini chiniqtiradi. Buni hech bir ona unutmasligi lozim. Agar bolaning irodasi kuchli bo`lsa, jismonan va ruhan sog`lom holda voyaga etadi. Qo`rquv hissi esa uni har jihatdan ojiz qilib qo`yadi.

Xulosa

Farzandlarimizni qo`rqitib yoki unga dag`dag`a qilib emas, yaxshi muomala va shirin so`z bilan yo`lga solishimiz kerak. Unutmaylikki, qo`rqoq bola jur`atsiz bo`lib, biror maqsad yo`lida kurashishga o`zida kuch topa olmaydi. Qo`rquv hissi asoratlari keyinchalik bolaga aziyat etkazmasligi uchun uni salbiy voqea-hodisalardan asrab yashamog`imiz shart.

Ruhshunos  Zulxumor AZIZOVA tavsiyalari asosida

G.JAMILOVA tayyorladi