Biz qanchalik mukammal qonunlarni yaratmaylik, qanday islohotlar o`tkazmaylik, agar fuqarolarimizning huquqiy bilimi, onggi va madaniyati etarli bo`lmasa, kutilgan natijalarga erishish mushkul bo`ladi.
Shavkat Mirziyoev, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti.
(O`z.R. Konstitusiyasi qabul qilinganining 27 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma`ruzadan)
“OILA VA NIKOH MUNOSABATLARIDAN KELIB ChIQUVChI NIZOLAR BO`YIChA SUD AMALIYoTI”
O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) va BMT Taraqqiyot dasturining “O`zbekistonda qonun ustuvorligi yo`lida hamkorlik” qo`shma loyihasi hamkorligida aholining huquqiy savodxonligini oshirishga ko`maklashish maqsadida, milliy qonunchilikni, sud amaliyotini o`rganish asosida qator amaliy qo`llanmalar, adabiyotlar, yo`riqnomalar va boshqa tarqatma materiallar tayyorlanganligi va bepul tarqatilganligi, eng asosiysi qo`llanmalarkeng kitobxonlarga mo`ljallanganligi va oddiy tilda, turli infografikalar asosida tushuntirib berilgani alohida e`tiborlidir.
Jumladan, qo`shma loyiha doirasida quyidagi quyidagi amaliy qo`llanmalar chop etildi. “Oila va nikoh munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolar bo`yicha sud amaliyoti” amaliy qo`llanmasida nikoh tuzish tartibi, uning shartlari, tugatilishi, ota-ona va farzandlarning, er-xotinning mulkiy va nomulkiy huquq va majburiyatlari, farzandlikka olish va uni bekor qilishning prosessual tartibi kabi masalalar bo`yicha batafsil huquqiy tushuntirishlar, oila va nikoh munosabatlarida nizo va kelishmovchiliklarga ko`proq sabab bo`layotgan masalalar bo`yicha sud amaliyotidan misollar, sud hujjatlaridan namunalar va tegishli Oliy sud Plenumining qarorlari berilgan.
“Vorislik huquqi” amaliy qo`llanmasida
vorislik huquqi,
vasiyatnoma va uning turlari,
vasiyatnomani rasmiylashtirish borasidagi mavjud qonun talablari,
merosni qabul qilish bilan bog`liq tartib hamda huquq va majburiyatlar yuzasidan tushuntirishlar berilgan bo`lib,
u kitobxon uchun tushunarli,
sodda va ravon tilda yozilgan hamda qulay sxemalar,
savollar va javoblar,
sud amaliyotida ko`proq uchrayotgan muammoli vaziyatlar va
ularning o`ziga xos echimlari alohida aks etgan.
Shu bilan birga, kitobda vorislik huquqi bo`yicha yuzaga kelgan huquqiy munosabatlarning xalqaro kelishuv va shartnomalar asosida tartibga solinishi borasida umumiy ma`lumotlar, meros huquqini amalga oshirish jarayonida tuziladigan hujjatlarning namunalari, ushbu masalaga oid sud qarorlari namunalari, sohaga taalluqli me`yoriy-huquqiy hujjatlardan ko`chirmalar ham keltirilgan.
“O`zbekistonda meros huquqi” broshyurasida esa meros qilib qoldirish mumkin bo`lgan mulklar, vasiyatnoma tuzishning muhim jihatlari, vasiyatnomalarni taqsimlash tartibi, merosni egallash, merosning taqsimlanishi,
notarial harakatlar amalga oshirilganlik uchun to`lanadigan davlat boji stavkalari va boshqa masalalarga taalluqli ma`lumotlar qiziqarli infografikalar, jadvallar, sxemalar va rasmlar yordamida aholining keng qatlamlariga tushunarli tilda aks ettirilgan.
Yuqoridagi nashrlardan fuqarolik ishlari bo`yicha sudlarning sudyalari, sud xodimlari, sudyalikka nomzodlar, huquqshunoslar, advokatlar, notariuslar, yuridik ta`lim muassasalari professor-o`qituvchilari va talabalari bilan bir qatorda vorislik huquqi masalalariga qiziqqan barcha fuqarolar foydalanishlari mumkin.
“FUQAROLIK IShLARI BO`YIChA SUDGA MUROJAAT QILISh TARTIBI”
“Fuqarolik ishlari bo`yicha sudga murojaat qilish tartibi” nomli amaliy qo`llanmada respublikamizdagi mavjud sud tizimi, sudning vazifalari, vakolatlari, joylashgan manzillari va ularga murojaat qilish tartibi oddiy va sodda tilda bayon qilingan.
Shuningdek, unda fuqarolik ishlari bo`yicha sudlarga murojaat qilishdan oldin hal qilinishi kerak bo`lgan masalalar, da`vo arizasi, ariza va shikoyatlarning shakli va mazmuniga qo`yiladigan talablar, ularni sudga yuborish,
davlat bojini to`lash, zarur hujjatlarni ilova qilish bilan bog`liq tushuntirishlar,
sud muhokamasiga tayyorgarlik ko`rish va
sud muhokamasini olib borish jarayonlari, sud hujjatlarini chiqarish va taraflarga yuborish, ularni qayta ko`rib chiqish tartibi o`z aksini topgan.
Masalalarning mazmun-mohiyatini chuqur anglab olish uchun unda turli sxemalar, ko`rgazmali materiallar (illyustrasiya) ham berilgan.
“SUDGA MUROJAAT QILISh VA SUD HUJJATLARI USTIDAN ShIKOYaT BERISh TARTIBI”
Aholidan kelib tushayotgan arizalar tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, fuqarolar ko`pincha murojaatlarida qaysi sudga qanday tartibda murojaat qilish zarurligini, hujjatlarni rasmiylashtirishga oid qanday talablar mavjudligini, sud jarayonlarida va sud hujjatlari ustidan shikoyat qilishda nimalarga e`tibor berish kerakligini so`rashadi.
Bu holat, o`z navbatida, fuqarolarga ayni shu masalalar yuzasidan huquqiy tushuntirish berishga ehtiyoj mavjudligini ko`rsatadi.
Ayni shu ehtiyojni inobatga olib, “Sudga murojaat qilish va sud hujjatlari ustidan shikoyat berish tartibi” risolasi tayyorlandi.
Ushbu risolada respublikamizdagi fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha, iqtisodiy hamda ma`muriy sudlarga ariza yoki da`vo arizasi bilan murojaat qilish hamda sudhujjatlari, ya`ni halqiluv qarori, qaror, hukm va ajrimlar ustidan shikoyat qilish tartibi yuzasidan batafsil tushuntirish berilgan.
Shuningdek, sudlarda ishlarni ko`rib chiqishda e`tibor berilishi lozim bo`lgan muhim jihatlar, davlat boji to`lash tartibi va uning stavkalari hamda boshqa shu kabi ma`lumotlar keng aholi qatlami uchun sodda va tushunarli tarzda bayon qilingan, huquqiy tushuntirishlar esa, sodda ko`rinishdagi jadvallar, sxemalar va infografikalar orqali yoritilgan.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoniga ilova sifatida berilgan “2017 — 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid” Davlat dasturida fuqaro, jamiyat va davlatning o`zaro munosabatlarida aholining huquqiy madaniyati va ijtimoiy faolligini yanada yuksaltirish, davlat organlari xodimlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirish samaradorligini ta`minlovchi mexanizmlarni takomillashtirish vazifasi belgilab berilgan. Shu ma`noda amaliy qo`llanma fuqarolar, tadbirkorlik sub`ektlari va sudga murojaat etuvchi boshqa shaxslarning huquq sohasidagi bilimi va ongini oshirish, sudga hech bir to`siqlarsiz, erkin tarzda murojaat qilishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, qolaversa, ularni sudlar faoliyati bilan yaqindan tanishtirishga xizmat qiladi.
“VOYaGA ETMAGAN BOLALARNING TA`MINOT OLISh HUQUQI”
“Voyaga etmagan bolalarning ta`minot olish huquqi” risolasi voyaga etmagan bolalarning ota-onadan moddiy ta`minot olishga bo`lgan huquqi borasidagi ma`lumotni keng jamoatchilikka tarqatish maqsadida tayyorlangan bo`lib, u rus va o`zbek tillarida chop etildi.
Mazkur nashrda sudga murojaat etgan holda alimentni undirish tartibi, voyaga etmagan bolalar ta`minoti uchun aliment to`lovi miqdorini aniqlash, sud buyrug`ini chiqarish to`g`risidagi ariza yoki da`vo arizasi bilan sudga qanday tartibda murojaat qilish, aliment ushlab qolinadigan daromadlarning turlari hamda aliment to`lashdan bosh tortayotgan shaxsga nisbatan ko`rilishi mumkin bo`lgan choralar haqidagi huquqiy tushuntirishlar o`quvchi uchun sodda tilda va aniq misollar bilan keltirilgan.
“MEHNAT HUQUQIY MUNOSABATLARIDAN KELIB ChIQADIGAN NIZOLAR”
“Mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolar” amaliy qo`llanmasida mehnat huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar tushunchasi, ularning turlari, kelib chiqish sabablari, ushbu nizolarning sudlarda ko`rib chiqilishi va hal etilishi bilan bog`liq nazariy va amaliy tavsiyalar, qoidalar, yo`l-yo`riqlar berilgan.
Qo`llanmada shu toifadagi nizolar kelib chiqqan taqdirda fuqarolar e`tibor berilishi kerak bo`lgan holatlar, sudga murojaat qilish tartibi ham tegishli misollar orqali tushuntirib o`tilgan. Shuningdek, sud amaliyotida ko`proq uchraydigan nizolar bo`yicha sud qarorlaridan namunalar keltirilgan. Qo`llanma fuqarolar, tashkilotlar, sudyalar, advokatlar, yuridik soha mutaxassislari, talabalar va huquqshunoslikka qiziquvchi kitobxonlarga mo`ljallangan.
“IQTISODIY SUDLARGA MUROJAAT QILISh TARTIBI”
“Iqtisodiy sudlarga murojaat qilish tartibi” amaliy qo`llanmasida xo`jalik sudlari negizida tashkil qilingan iqtisodiy sudlar haqida umumiy tushunchalar, iqtisodiy sudlar tizimi, ularning manzillari, vakolatlari, boshqa sudlardan farqli jihatlari, ular ko`rib chiqadigan nizolarning doirasi ommabop tarzda yoritilgan.
Bundan tashqari iqtisodiy sudlarga ariza yoki da`vo arizasi bilan murojaat qilishda nimalarga e`tibor berish kerakligi, ushbu arizalarga qanday hujjatlarni ilova qilinishi, qancha miqdorda va qaerga davlat boji to`lanishi yoki undan kimlar qonun bo`yicha ozod etilganligi, iqtisodiy sudlarda ishlarni ko`rib chiqish tartibi,
sud majlisida taraflarning ishtiroki, sudga turli mazmundagi iltimosnomalar va arizalar berish tartib-qoidalari, sud qarorlari ustidan qanday tartibda, qaerga va qancha muddatlarda shikoyat qilinishi kabi muhim masalalar yuzasidan oddiy va sodda tushuntirishlar berilgan.
Qo`llanmada arizalar, da`vo arizalari, iltimosnomalar, sudning qaror va ajrimlaridan namunalar, statistik raqamlar, taraflar yoki sudyalar tomonidan ko`pincha yo`l qo`yilayotgan xato va
kamchiliklar, iqtisodiy sudlarga murojaat qilishda e`tibor qilinishi lozim bo`lgan holatlarning alohida jadvallar, rasmlar, diagrammalar ko`rinishida berilganligi uning mazmun-mohiyatini nafaqat huquqshunos mutaxassislar,
balki oddiy fuqarolar, tadbirkorlar, fermerlar va boshqa kasb egalari tomonidan ham yaxshi tushunib olishga yordam beradi.
Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi avvalo insonlarning shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy hamda siyosiy huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan.
Islohotlarni ruyobga chiqarishning huquqiy, iqtisodiy va ma`naviy asosi hisoblangan O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 36-moddasida har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli ekanligi, 44-moddasida esa har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanganligi belgilangan. Bu esa insonga xos bo`lgan munosib turmush tarziga intilish, o`z qobiliyati va mehnatining natijasidan mulkdor sifatida bahramand bo`lish kabi istakning qomusiy e`tirofi hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, shuningdek “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to`g`risida”gi va “O`zbekiston Respublikasida mulkchilik to`g`risida”gi qonunlarning qabul qilinishi mulk huquqi himoyasini ta`minlash va kafolatlashda tarixiy ahamiyat kasb etdi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishlari bo`yicha Harakatlar strategiyasida fuqarolarning xususiy mulkka bo`lgan huquqlarini amalga oshirish kafolatlarini mustahkamlash muhim vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Mulk himoyasiga qaratilgan bunday chora-tadbirlarning mazmun-mohiyati, maqsadi mulk huquqining kafolatini ta`minlash va bu boradagi huquqiy asosni takomillashtirishga, balki fuqarolarning mulkdor sifatida o`z huquqlarini yaxshi bilishiga va himoya qila olish qobiliyatini shakllantirishga ham qaratilgan.
Mulkiy huquqni amalga oshirish turli manfaatlarning o`zaro to`qnashuvi bilan uyg`un holda yuz berishi sababli uning oqibatlari nizoli holatlar yuzaga kelishi ehtimolini istisno etmaydi. Bunday holatda mulkiy munosabatlarning halol va insofli ishtirokchilarining huquqlarini himoya qilish ko`p jihatdan ularning ushbu jarayonni tartibga soluvchi qonun normalariga qat`iy rioya qilishligi bilan bog`liqdir.
Darhaqiqat, jamiyat hayotida shaxslar o`rtasidagi mulkiy xarakterda bo`lgan, ya`ni mol-mulkni egallash, undan foydalanish va uni tarassuf etish bilan bog`liq munosabatlar asosiy o`rin tutadi, bunday munosabatlarga albatta kim bilandir goh u yoki bu shaklda bo`lsin, har kuni duch kelinadi. Tabiiyki, shunday munosabatlarga kirishganda ishtirokchilar o`rtasida ba`zida anglashilmovchiliklar, tortishuvlar va turli nizolar yuzaga keladi.
Mazkur nizolarning vujudga kelish sabablari o`rganilganda, ular aksariyat hollarda munosabat ishtirokchilarining mulkiy masalalar bo`yicha qonun hujjatlarini yaxshi bilmasliklari, shartnomaviy majburiyatlarning ijrosiga befarq qarashlari, qonunda yoki shartnomada belgilangan huquq va burchlarini to`la anglab etmasliklari tufayli kelib chiqayotganligi ko`rinadi.
Shu toifadagi nizolar yuzasidan sudlarga kelib tushayotgan arizalarni ko`rib chiqishda ham tegishli qonun hujjatlarida o`ziga xos tartib-qoidalar, prosessual xatti-harakatlar belgilanganki, taraflar ularni etarli darajada bilmasalar, o`z mulkiy huquqlarini sudda himoya qilishda muayyan qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.
Biroq qanchalik murakkab bo`lmasin, qonun talablarini bilish va unga rioya qilish mazkur jarayon ishtirokchilarining majburiyati hisoblanib, avvalo, ushbu shaxslarning manfaatlariga xizmat qiladi, ularning huquqlarini himoya qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, “Ko`chmas mulk va mulk huquqi” amaliy qo`llanmasi tayyorlandi.
Qo`llanma 3 ta bobdan iborat bo`lib, har bir masalalar yoritilayotganda kitobxonlarga qulay va tushunarli bo`lishi uchun turli jadvallar, sxemalar, diagrammalar, grafikalardan foydalanilgan, sud amaliyotidan misollar oddiy tarzda berilgan, mulkni egallash va uni tasarruf etishga oid shartnomalar, sudga murojaat qilishda rasmiylashtiriladigan da`vo arizalari, boshqa xil hujjatlarning namunalari keltirilgan.
Mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlarining mazmun-mohiyatini chuqur anglay bilish va amaliyotda ularni to`g`ri tatbiq qila olish alohida huquqiy bilim, ko`nikma va tajribani talab qiladi.
Mazkur qo`llanmani tayyorlashda asosiy e`tibor uning sodda va ravon tilda bo`lishini ta`minlashga, qonun talablarini oddiy fuqarolar uchun tushunarli tarzda sharhlashga qaratilgan.
Mazkur amaliy qo`llanmalar fuqarolar, tashkilotlar va davlat organlarining vakillarining o`z haq-huquqlarini qonuniy himoya qilish bo`yicha bilim saviyasini oshirishda yaqin huquqiy maslahatchi bo`lishi shubhasizdir.
Mazkur amaliy qo`llanmalar O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining rasmiy veb-saytida joylashtirilgan.
Sadoqat Allaberganova
