Oxirgi kunlarda global muammoga aylanayotgan koronavirus infeksiyasi har qadamda odamlarning qulog`iga chalinmoqda va beixtiyor odamzotni xavotirga va vahimaga solmoqda.
Avvalo bu kasallik xaqida nimani bilamiz? Koronavirusdan ehtiyot-ogoh bo`lish talabida qanday ishlar olib borilmoqda? Koronavirusga chalinib qolish vahimasi, ya`ni koronovirusofobiyani inson ruhiyatiga ta`sirini nima bilan izohlash mumkin? kabi savollar ongimizda charx urishi tabiiy.
Yangi koronavirus keltirib chiqargan kasallik Xitoyda dengiz mahsulotlaridan, ba`zi manbalarga ko`ra esa ko`rshapalakdan tarqalganligi haqidagi ma`lumot barchamizga ma`lum. Keling, ushbu kasallik haqida yanada batavsilroq tanishib o`tsak.
Koronaviruslar – viruslar oilasiga mansub “Atipik zotiljam” (SARS) kasalligini chaqiruvchisiga o`xshab ketuvchi virus bo`lib, bemorlarda oddiy shamollashdan to o`tkir og`ir respirator sindrom (TORS) deb nomlanuvchi og`ir kechuvchi kasallikni keltirib chiqaradi. “Atipik zotiljam” kasalligi ham 2002 yilda Xitoyda kelib chiqqan bo`lib, 37 davlatga tarqalgan va 8 mingdan ortiq kishi kasallangan edi.
Yangi koronavirusning hususiyatlari hozirgi kunda dunyoning ko`plab laboratoriyalarida o`rganilmoqda. Olimlarning izlanishlari natijasida kasallik qo`zg`atuvchisi topilgan bo`lib, ushbu virusga “SOVID-2019” nomi berildi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 yanvar kuni “O`zbekiston Respublikasiga koronavirusning yangi turi kirib kelishi va tarqalishining oldini olish yuzasidan chora-tadbirlar dasturini tayyorlash bo`yicha respublika maxsus komissiyasining tashkil etish to`g`risida”gi Farmoyishi qabul qilinib, tizimli choralar amalga oshirilmoqda.
Uzok muddat o`tmasdan O`zbekiston Respublikasi Bosh Davlat sanitariya vrachining 2020 yil 17 mart kuni “COVID-19 koronavirus infeksiyasining respublika hududida tarqalishini oldini olish, kasallikni to`g`ri tashxislash va davolash jarayonida profilaktik cheklov tadbirlarini joriy etish to`g`risida” 5 sonli Qarori qabul qilinib, mazkur kasallikni respublikada tarqalib ketishining oldini olish maqsadida yo`naltirilgan chora-tadbirlar yo`lga qo`yilmoqda. Yurtimizdagi koronavirusni aniqlash bo`yicha zamonaviy test-sistemalari, shuningdek, tibbiyot xodimlari uchun shaxsiy himoya vositalari, tibbiy texnika va tibbiy buyumlar zaxirasi yaratilmokda. O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi mutaxassislari axolini koronavirus bilan bog`lik epidemik vaziyatdan xavotirga tushmasdan, ogoh bo`lishlarini, jumladan shaxsiy gigiena qoidalariga qat`iy rioya qilishlari lozimligini ta`kidlab, o`tishdi.
Bugungi kunda bu xavf-xatarning insonlarga ruhiy tomondan berayotgan salbiy o`zgarishlar ta`sirida “Maxsus Fobiya” atamasiga yoki umumiy qilib aytganda “Koronavirusofobiya” deb nomlash to`g`ri va o`rinli xisoblanadimi?
Fobiya nima o`zi?
Bu savollarga, “koronavirusofobiya” asosida olib borilgan kundalik muloqot va kuzatishlarim yuzasidan javob beradigan bo`lsam, avvalo fobiya nima va bu xaqda tushunchaga ega bo`lish zarur. “Fobiya” – grekcha so`zdan olingan bo`lib “qo`rquv, vahima” degan ma`noni anglatadi. Biroq, fobiyalarga shunchaki qo`rquv sifatida qarash kerak emas. U inson ruhiyatiga bog`liqligi, qo`rquvdan farqli ravishda doimiy takrorlanishi bilan ajralib turadi. Biz avvalo qo`rquv va vahima orasidagi farqni ajrata olishimiz lozim. Ma`lum bir narsa yoki xodisa vaqtida vujudga keluvchi hissiyot bu – qo`rquvdir. Vahima esa - kutilayotgan bir muammoga talluqli tashvish hissining bo`lishidir. Misol uchun, o`rmonda katta ayiqga duch kelishingiz bu qo`rquv, universitet talabasining ta`limini tamomlab ishsiz qolib ketishini tashvish qilish esa vahimaga tushishdir.
Yuqorida ta`kidlangandek, fobiyaning klinik ta`snifiga ko`ra uning inson ruhiyatidagi uzoq muddat davomiyligi, hamda fobiyani ko`zg`atuvchi signalni (aniq narsa, hodisa ) insondagi umumiy simptomlardan biri yoki bir nechtasini vujudga keltiradi, deb qarashimiz mumkin.
Fobiya alomatlari qanday?
Fobiyaning turlari ham xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun bu nom “maxsus fobiya" deb ataladi. Maxsus fobiya uchun DSM-5 mezonlari mavjud (Psixiatrik buzilishlarning tashxis va statistik qo`llanmasi-2013).
Tadqiqot
Hozirgi kunda bu virusning yuqishidan kuchli xavotirda bo`layotgan shaxslarda o`tkazilgan muloqot va kuzatuv natijasida Toshkent shahrida yashovchi aholi qatlamidan koronavirusga chalinish qo`rquvi va buning oldini olish uchun amalda ko`rilayotgan chora-tadbirlar haqida ishtirokchilarda quyidagi vahimaga soluvchi fikrlar va maxsus fobiya turlaridan biri yoki bir nechtasi (deyarli xar ishtirokchida engil-o`rta daraja epizodlarida) kuzatildi:
Klinik muloqot jarayonida yana bir nechta ishtirokchilardan aniklanishicha, kuchli qo`rqish va vahima jarayonlarida psixosomatik simptomlarning ham avj olayotganligi kuzatilgan.
Ishtirokchilardan koronavirusga chalinish qo`rquvi va buning oldini olish uchun amalda qo`llanilayotgan chora-tadbirlar haqidagi berilgan savolga deyarli barcha ishtirokchilar:
Demak, xulosa qilib aytadigan bo`lsam, ko`rinib turibdiki ushbu ta`kidlayotgan maxsus fobiya turi hozirgi kunga kelib insonlarda bor bo`lgan fobiyani emas balki, o`rganilayotgan yangi fobiyani, ya`ni maxsus fobiya-koronavirusofobiya turini keltirib chiqarmoqda. Eng muhimi ushbu koronovirusofobiya tushunchasi o`rinli bo`lishi uchun, shaxsda quyidagi klinik mezonlar kuzatilmoqda:
Ushbu 3 alomat uzoq muddat va kuchli vahima hissiyotini tug`dirsa koronovirusofobiya boshlangan deb taxmin qilishimiz mumkin.
Umumiy qilib aytganda ushbu fobiyalarning ortib borishi bilan birgalikda shaxslarda obsessiv-kompulsiv sindromlar, xavotirli – fobik sindrom tashxislari bilan tibbiy (klinik) psixologlar va psixoterapevtlar tomonidan o`ziga xos proektiv-ob`ektiv metodlar va neyropsixologik tekshiruvlar o`tkazish orqali tashxis qo`yish va tibbiy-psixologik davo choralarini ko`rishni va o`z vaqtida amalga oshirishni taqozo qiladi.
Sardor DURSUNOV, klinik psixolog
