Hayotdagi rango-rang fasllar umrimiz davomida bizga hamroh bo`ladi va bu fasllar ichida eng og`iri to`rtinchisi, qarilik fasli deyishsa avvallari tushunmas edim yoki tushunishni istamasdim.
Hali maktabga ham chiqmagan damlarimni xotiralarim qa`riga cho`kib ketgan qutilardan titkilaganimda, negadir yoz kunlari ko`z oldimga kelaveradi. O`zimga o`xshagan mayda, sho`x, tishlari tushib yoki qurtlab ketgan, eskiroq kiymlarda, qo`llariga tayoqnimi, koptoknimi ushlab olgancha yugurib yurgan do`stlarimni elas-elas eslayman. Hozir ular, qorin qo`ygan, uxlaganda quloqni qomatga keltirib yuboradigan darajada hurrak otib, uch-to`rt qadam yursa pishillab qoladigan, chollarga aylanishgan
Buvim bilan buvamning qo`llarida o`sganim uchun, ularga mehrim bo`lakcha edi. Buvamning elkasiga o`tirib olib, futbol tomoshalariga borganimiz, buvimning pishirgan taomlarini, qo`llarimni yuvmay paqqos tushirishlarim hozir miyamda aylanayotgan xayollarim orasida suzib yurarkan, beixtiyor o`sha damlarga bir zumga bo`lsa-da, qaytgim keldi.
— Buvi, buvi menga ertak aytib bering!
— Albatta bolaginam.
— Buvajon, meni elkangizga o`tqazib, samolyot qiling!
— Qani kelaqol, uchamiz, xo`sh qalay zo`rmi?
— Zo`r, zo`r. Buvajon baliq oviga boraylik.
— Albatta boramiz, mittivoy.
— Buvi men ketdim o`ynagani...
— O`g`lim, faqat ehtiyot bo`l. Ko`p sakrama, ko`p yugurma!
Ular menga hech yo`q deyishmasdi. Erkaliklarimga javoban, hech ho`mrayishmagan. Ba`zan o`ylanib qolaman, shuncha sabrni qaerdan olishgan ekan. Shuncha mehrni, muhabbatni-chi? !
Ota-onamning yolg`iz farzandi edim. Ular, shaharma-shahar qandaydir, menga nomal`um ishlar bilan yurishardi. Ba`zi-ba`zida, ularni qo`msab yig`laganlarimni hisobga olmaganda, bobom va buvim bilan juda baxtli yashaganman...
***
— Ovqat tayyor bo`ldi, qani yuring!
— Yaxshi, hozir boraman.
Hamshira qiz ovqatga chaqirib kelmaganida, och qolganimni ham sezmay, o`tiraverardim. O`zim uchun ajratilgan mo``jazgina honadan chiqib, yo`lak bo`ylab yurdim. Tikka qilib qurilgan zina juda baland, tusha olmayman chog`i. Kimdur kelib yordam bersa yahshi bo`lardi. Ko`zim, besh qadamlar nariroqda turgan kursiga tushdi. Og`ir qadam tashlab bordim-da, o`tirib oldim. Yopiq turgan derazadan, ko`cha tomon shundoqqina ko`rinib turibdi. Јo`l ushlashib ketayotgan yigit va qizning mamnun chehrasida bir olam umid yiltillayotganini ko`rib entikib ketdim. Ular taxminan yigirma yoshlar atrofida bo`lishsa kerak». Esimda, men endigina yigirmaga kirgan kezlarim. Kuch-g`ayratim, qiziqqonligim ko`zlarimda aks etgan, erga ursa ko`kka sapchiydigan, haqiqiy shunqor edim. O`sha vaqtlarga nazar tashlasam, umrimning bahorini juda qattiq qo`msayman. Endigina, instituga kirgan yillarim, maftunkorlikda tengsiz, yoshlik, go`zallik nafasi ufurib turgan qiz bilan tanishgan edim. U juda betakror edi. Uzun, tun kabi tim qora sochlari, sochlariga hamohang qoshlari, sutga chayilgnday oppoq yuzi, uzun kipriklari ostidagi qahva donasidak jigarrang koz`lari. Yorqin, eng nurafshon tonglarning quchog`ida, har kun u bilan uchrashish uchun shoshilarkanman, yuragimda tug`yon urayotgan farahbahsh tuyQulardan ettinchi osmonga uchar edim.
— Aytchi, sen meni ertaga ham, xuddi bugungiday seva olasanmi? -derdi u o`sha qahva donalaridak ko`zlarini sho`x o`ynatib.
— Men seni, ertaga ham, bugun ham, qarib, mana shu qora sochlaringa oq oralaganda ham, benuqson yuzingga dog`lar, ajinlar tushib ketganda ham xuddi bugungiday, ehtimol yana ham kuchliroq sevaveraman, — derdim qat`iy ohangda.
Uni deb qancha yigitlar bilan it-mushuk bo`lganimni aniq hisobini ham aytib bera olmayman. Yodimda, unga biz bilan bir oliygohda o`qiydigan yana to`rt-besh yigit ham oshiq edi. O`shanda, gurug-guruhlarga bo`linib, o`z ko`nglimizda ne-ne janglar qilmagaanmiz. Qiyshiq kiyilgan qalpoqlar, yoqasi ko`tarilgan kostyumlarda, og`izga qistirilgan sigaretalardan tortgancha, go`yo dunyoning eng katta muommosini hal qilayotgan mushkityorlar singari, tutardik o`zimizni. Berahmlik olovi yonib turgan ko`zlarimizni dadil tikkancha, yoqalarimizdan olardik. Bejizga bu davrni bahorga qiyoslashmasa kerak. Bahor kabi o`zgaruvchan, hissiyotlarga to`la, yorqin va go`zal davr.
Universitetning ikkinchi bosqichida o`qib yurgan kezlarim, bizning guruhga, malakali, ancha-muncha ilmiy ishlar qilgan aniq fanlar doktori kelgan. U og`ir-bosiq, tarbiyali, mudom yuzida sokin tabassum bilan yuradigan erkak edi. Men va do`stlarim uning darslarida deyarli uxlab o`tirar edik.
— Siz, — dedi o`sha professor ma`ruzalaridan birida, menga ko`rsatkich barmog`ini qadab, — ha, ha siz birodar, iltimos o`rningizdan turing.
Istamaygina o`rnimdan turib, mag`rur nigohlarimni unga qaratdim
— Nima uchun eshtishni xohlamayapsiz birodar? Men juda ko`p kuzatdim, har safar yo uxlab yo do`stlaringiz bilan nimalarnidur muhokama qilib o`tirasiz.
— Chunki siz aytayotgan gaplar sariq chaqaga ham arzimaydi! — dedim surbetlik bilan.
— Nima uchun birodar? — dedi u hamon tabassumini yo`qotmay
— Bizga mana shu narsalar kerakligiga ishonmayman
— Shundaymi? — dedi u yana xotirjam holatda. O`zini sokin tutayotgani tobora izzat-nafsimga tegib borardi.
— Shaxsan menga sizning ma`ruzalaringizning keragi yo`q. Biz muhimroq ishlar qilishimiz mumkin. Dunyoni o`zgartirish uchun harakat qilishimiz kerak. Bizlar, mana shu to`rt devor ichida o`tirib emas, yuksak ishlarda o`zimizni ko`rsatishimiz kerak. Men bir narsaga tushuna olmayman, nima uchun sizlar, ko`zoynaklaringizni taqqancha, qo`lingizda dunyo-dunyo sarg`ayib ketgan qog`ozlaringizni ko`tarib bizlarga nimalarnidir tushuntirishga urinasizlar. Safsatalaringiz boshni og`ritishdan boshqasiga yaramaydi-ku, axir.
— Demak, bu sizning qat`iy fikringiza, birodar, — dedi u yana holatini o`zgartirmay. U menga yosh bolani gapini inobatga olmay, erkalatib gapirayotgan odamday ko`rinib ketdi.
— Qat`iy!
U miyig`ida kulgancha, boshini sarak-sarak qildib, yonimga yaqinlashdi. Chunonam yaqinlashdiki, hatto men, u hozir quloqlarimga shivirlasa kerak deya o`ylardim. Lekin, u ko`zlarimga tikilib, juda jiddiy gapirdi.
— Siz, vaqt o`tib osmonlarga parvoz etishga, dunyoni o`zgartirishga, samoviy yuksalishlarga intilmay ham qo`yarsiz! Gaplarimni ham mag`zini chaqarsiz. Unutmang sizning miyangizning hajmi ham boshqalarnikidan qolishmaydi, shunchaki siz hozir «Bahor davri»dasiz, — dedi va yana indamaygina ma`ruzasini davom ettirdi.
O`shanda, katta e`tiborga ega, mavqeyi juda baland odam, tuxumdan endigina chiqqan yigitchaga, naqadar sabr bilan muomila qilganiga tasanno aytish kerak. Hatto, o`z fanidan o`rta baho ham qo`yib bergan edi, garchi mening boshim bo`m-bo`sh bo`lsa-da...
— Siz nega bu erda o`tiribsiz, ovqatga tushmaysizmi?
— Men haligi, haligi bu zina juda baland ekan. Birortasi o`tib qolishini kutayotgan edim, yordam berar…
— Keling, sizga yordam beraman, qani elkamga suyaning, ana bo`ldi yuravering…
Bu erdagilarning bari juda mehribon-da. Shifokor ko`rib qolib, yordamlashmaganida, aniq och qolar edim. Lekin, ovqatim sovib qolibdi. Essizgina, o`g`lim yoqtiradigan taom ekan. Qani endi, hozir meni ko`rgani kelsa, eb olardi. Mening yolg`iz o`g`lim.
O`shanda kuz edi. Rafiqam, menga o`g`il hadya qilganida, quvonchdan o`zimni qo`yarga joy topolmagandim. Uning qo`lchalari, oyoqchalari chunonam mitti ediki. Puchuqroq burni, ko`rinar-ko`rinmas sarg`ayib turgan qoshlari, doim so`lak oqib turadigan lablari, ko`zlari-chi, ko`zlari! Ular benuqson edi. Yuzimni yuziga tekkizib, jannat iforlari kelib turadigan hidlariga to`ymasdim. Goh menga, goh onasiga qarab talpinganlarida, ilk qadamlarini qo`yib, quchog`imizga chopib kelayotganlarida, juda bahli bo`lganman. Afsuslar bo`lsinki, biz farzandli bo`lish bahti bilan bir qatorda farzand dog`ini ham totib ko`rdik.
— Qizingizga qon quyish kerak, ahvoli juda og`ir, - dedi-da shifokor operasiya honasiga yugurib ketdi
— Biror nima qilish kerak, nimadir qilishimiz kerak. Biz undan ayrilib qolishimiz mumkin. Ey, Xudo qizimni asra, asra, — rafiqam telba misoli, yo`lak bo`ylab borib kelar, men esa xayollarimni jamlay olmasdim.
— Xudo haqqi bir nima qilsangizchi, — dedi u ohiri, menga baqirib
Shu bilan, donor qidirib tanish-bilishlarimning yoniga chopdim. Yarim kechasi bor do`stlarimni yig`ib kelganimda esa, qizimning joni uzilib bo`lgan edi. Xona eshigiga suyangangan kuyi, rafiqam o`tirar, qilt etmasdi. Tanasi muzlab, jajji qo`llari qattiq bo`lib qolgan qizimni bag`rimga bosdimu, o`kirib-o`kirib yig`ladim. Qizimning o`limidan so`ng rafiqamni o`ziga kelishi qiyin bo`ldi. Biz naqd ikki yil, «it yotish-mirza turish» hayotini boshdan kechirdik. U hech bir ish qilishni istamas, na uyga na bolalarga va na menga qarardi. Faqatgina, o`lib qolmaslik uchungina o`zini majburlab non, suv erdi xolos. Tonglari shiftga qarab, tushlikkacha o`rnidan turmas, kechalari alahsirab chiqardi. Nazarimda, mutloq hayotdan sovugandi.
— Sen bu ishing bilan qizimizni ortga qaytarolmaysan. Iltimos meni qiynayverma, — deya Xudoning zorini qilardim unga.
Ochig`i, ham ro`zg`orga, ham bolalarga qo`shib rafiqamga qarash, ba`zan malol kelardi. Lekin, hech qachon xiyonat yo`liga yurmaganman. Bolalar tarbiyasi uchun ham vaqt ajratishim onson bo`lmadi. O`g`lim yoshligidan, nihoyatda sho`x bo`lgan. Injiqlik qilmasligi uchun, nima desa bajo qilar, bitta bo`lgani uchunmi, mehrim bo`lakcha edi unga.
Vaqt o`tishi bilan, rafiqam o`ziga kela boshladi. Qizimizning vafotidan keyingi og`riqlarni unutish uchun, ikkimiz ham harakat qildik. Bir kuni, o`g`limning tug`ilgan kunida, u xarxasha qilavergani uchun xiyobonga bordik. Uydan chiqar mahalimiz, rafiqam:
— Hech oyog`im tortmayapdi, balki bormasmiz, — deb qoldi. Qo`yarda-qo`ymay, uni deyarli sudrab ketdim. Rafiqmning ko`ngli, doim sezuvchan edi. Ehtimol, ayollarda oltinchi hissiyot borligi rostdir. Xarxashalarda davom etayotgan o`g`limni ovutaman deb, hammamiz xiyobondagi yangi keltirilgan arg`imchoqlardan biriga chiqdik. Arg`imchoq tepaga ko`tarilib, texnik nosozliklar tufayli qotib qoldi. O`g`limga andarmon bo`lib turganimda, rafiqamning nolali chinqiriqidan hayratga tushdim
— Qizi-i-i-im!
Eng kichik qizimiz uning qo`lidan tushib ketgan edi. O`sha damdagi holatimni tasvirlashga ojizman. Yuragimdagi tug`yonlarni bosa olmasdim. Nimalar bo`layotganini idrok etolmay, bir o`g`lim va bir qizimni bag`rimga bosgancha titrardim. Rafiqam o`ziga kelolmadi, ikkinchi qizimizning o`limidan keyin u qaytib o`ziga kelmadi. Qizimizni erga qo`yib qaytgan kunimizni hech unutolmayman. O`sha kuni, kechqurun rafiqam o`zini juda sokin tutdi. Yana ahvoli og`irlashib qolishini o`ylab, qo`rqqanim sabab, bu sokinlik meni biroz tinchlantirar, shu bilan birga hayratga ham solardi.
— Ahvoling yaxshimi? Ya`ni sen, haligi yana avvalgiday bo`lib qolmaysan-a? — dedim qo`rqibgina, u uxlashga kirib ketayotganida
— Yo`q, men endi u holga boshqa tushmayman, - dedi u yuzimdan silab qo`yarkan
— Biz birga bu sinovni ham engib o`tamiz. Ishon, birgalikda engib o`tamiz!
— Ha, ha albatda. Ishonaman! - dedi u, hatto jilmayib.
Men, to o`sha kundan boshlab «Ishonaman» degan so`zga ortiq ishonmaydigan bo`ldim. Xonamizga kirganimda, u qo`lida bir quti yurak dorisi bilan ko`zlarini o`sha doim termulib turadigani, shiftga qadagancha jonsiz yotardi. Do`stlarimni aytishlaricha, men o`sha payt, hatto yig`lamabman ham. Tong otib, ular kelishganida, meni jasadga termulgan alfozda topishibdi. Ehtimol, o`sha tun men uning ko`zlariga, yosh qotib qolgan ko`zlariga qarab eng gullagan bahor onlarimni eslagandirman.
Bilmayman, aynan nimalarni o`ylaganmanu, nimalarni his qilganman. Xotiram o`chib, o`sha qismlar havoga uchganday eslashga ojizman. Lekin, bir narsani aytishim mumkinki, rafiqamning bu ishidan qattiq ranjigan edim. U meni tashlab ketgani, irodasizlik qilgani yoki sabrli bo`lolmagani uchun emas, ikki qora ko`zlarini unutgani uchun. Har ne bo`lganda ham ota-onalar farzandlari uchun ham yashashga majbur. O`lim so`ngi chora bo`lolmaydi. Jonga qasd etish esa, kuchsizlikdan nishon. Men unga yordam bera olardim. Balki, hozir tirik bo`lganida, farzandlarimiz mehrsiz va qalbsiz, bebosh bo`lib ketmasmidilar.
Umrimning qishiga kelib, bu erlarda yolg`iz o`tirmagan bo`larmidim. Ilk bora, o`g`lim meni bu dargohga olib kirayotganida, darvoza ustidagi lavhni o`qib tamom bo`layozganim esimda. «Qariyalar uyi». Naqadar sovuq so`z, sovuq maskan, og`riqli manzil. Balki, bunga ham o`zim aybdordirman. Men doim, tarbiya deganda bolalarni erkalash, urishish kerak bo`lsa kaltaklash degan tushunchalarni bilardim.
Nahotki, ota-ona farzandini, bir kun yolg`iz qolish uchun bor mehrini berib boqsa. Axir, mening ko`zlari qahva donalaridak rafiqam, shu farzand deb atalmish mo``jiza dog`idan joniga qasd qilmadimi! Balki, o`sha qizlarimiz uchun jonini jabborga bergan rafiqam, bir kun kelib uni ham uloqtirishlari mumkinligini xayolining bir chekkasiga ham keltirmagandir.
Ovqatdan biroz totidim-da, o`zim uchun ajratilgan honaga bir amallab kelib, yotdim. Men ham shiftga qaradim. Xayollarim yana meni olib ketdi. Qalbim to`lib, bolaligim o`tgan beg`ubor yozni, rafiqamni uchratgan farhbahsh bahorni, qo`limda jon bergan bolalarim va rafiqam nafaslari qolib ketgan kuzni esladim. Endi yagona tilagim bor, xolos. Bu fasl ham tezroq o`ta qolsaydi...
Moxigul Diyorxo`jaeva
