Dunyoda har kuni minglab, ehtimol millionlab jinoyatlar sodir etilar. O`g`irlik, talonchilik, tovlamachilik, firibgarlik... Kimlardir oxir-oqibat qilgan qilmishiga yarasha qonun oldida javob beradi. Kimlarningdir gunohini qaysidir asoslarga ttayanib kechirishi ham mumkindir. Ammo, birgina begunoh insonning qonini nohaq to`kishdek mudhish gunoh, og`ir jinoyat yo`q bu olamda. Ammo, o`nlab, yuzlab ma`sum kishilarni g`ayriinsoniy tarzda qatli om qilish-chi? Bunday qabohatni qanday nomlash, nima deb atash va qay tariqa jazolash mumkin?
Taassufki. Bu g`alvali dunyo o`z tarixida ana shunday qonli voqealarga ko`p bora guvoh bo`lgan. Birgina o`tgan XX asrdagi suronli yillarni, qirg`inbarot urushlarni eslang. Ana shunday dahshatli jinoyatlardan biri bundan 32 yilgina ilgari Ozarboyjon tuprog`ida. Tog`li Qorabog` hududidagi Xojali shaharchasida ro`y bergandi.
Ma`lumki, Sho`rolar saltanatining inqirozi, dunyoga dovrug` solgan Ittifoq parchalanib, uning o`rnida qator mustaqil davlatlar vujudga kelgan yillar Kavkazorti mintaqasidagi notinch, beqaror damlarga to`g`ri kelgandi. To`g`rirog`i bu erdagi vaziyatni beqarorlashtirish, turli millat va elatlar orasiga nizo urug`ini sochish jon talvasasidagi imperiya tepasida turgan siyosiy arboblarning g`addor va makrli o`yinlaridan biri edi.
To`qsoninchi yillar boshida Kavkaz ortidagi davlatlar o`z mustaqiligini qo`lga kiritgan bo`lsa-da, mintaqada qurolli mojarolar hamon davom etardi. Ozarboyjon va Armaniston o`rtasidagi munosabatlar kun sayin keskinlashar, xususan, Tog`li Qorabog` tevaragidagi hodisalar yanada jiddiylashgan edi.
O`sha paytlarda Tog`li Qorabog` aholisining asosiy qismini tashkil etgan armanlar Ozarboyjon hududidan ajralib chiqishni talab qila boshlagach, vaziyat beqarorlikka yuz tutgan, Armaniston hukumati Tog`li Qorabog` ayirmachilarini qo`llab-quvvatlay boshlaganidan keyin, harbiy harakatlar boshlanib ketgan edi.
Armanlar katta kuch bilan rasman Ozarboyjonga qarashli bo`lgan Tog`li Qorabog` muxtor viloyati va unga yondosh hududlardan ozar millatiga mansub aholini siqib chiqarishda davom etardilar. Qarshilik ko`rsatishga uringanlarga nisbatan o`ta shafqatsiz choralar ko`rilar, o`z ona-tuprog`ini osonlikcha tashlab ketishni istamaganlar ayovsizlarcha o`ldirilardi.
Xojali Tog`li Qorabog`ning eng go`zal, betakror va qadimiy go`shalaridan biri edi. Arxeologik tadqiqotlar bu erda ming yillar avval ham hayot qaynagani, madaniyat gullab-yashnaganini ko`rsatadi. Viloyat markazi Xonkendidan o`n chaqirim masofada joylashgan bu shaharchada yigirma mingdan ziyod aholi istiqomat qilardi. Bu erga saksoninchi yillar oxirida Armaniston hududidan quvib chiqarilgan o`nlab ozarboyjon oilalari ham qo`nim topgandi. Tog`li Qorabog` hududidagi yagona aeroport ham aynan shu erda joylashgan edi. Shu bois, Armaniston hukumati va arman shovinistlari strategik ahamiyatga ega bo`lgan mazkur shaharchani qo`lga kiritishga jiddiy tayyorgarlik ko`rishgan edi.
1991 yilning oktyar oyidayoq shahar qamal holatiga tushgan, shaharga olib boradagina avtomobil yo`llari butunlay yopib qo`yilgan edi. Shaharga faqat vertolet yordamida kirish va chiqish mumkin edi. 1992 yil yanvar oyininig oxirlarida bortida 40 nafar fuqaro va ekipaj a`zolari bo`lgan vertolet arman harbiylari tomonidan urib tushirilgach, mazkur transport vositasidagi harakat ham to`xtadi.
Ma`lumotlarga ko`ra, o`sha yilning 25 fevral kuni kech soat ettilarda Xojali shahriga hujum boshlanadi. Arman qurolli kuchlarining Xonkendida joylashtirilgan polk harbiylari tomonidan ayovsizlarcha o`qqa tutiladi. Keyin esa, zirhli texnikalar yordamida shaharga bostirib kiriladi. Bir kechada mo``japzgina shahar alanga, tutun va tinch aholining ohu nolalari ichida qoladi.
Biroq o`sha paytdagi Ozarboyjon hukumatining uquvsizligi, kaltabin siyosati natijasida shahar ham, u erdagi minglab insonlar hayoti ham muqarrar halokat tahlikasi bilan yuzma-yuz turardi. Tashqaridan, hukumat rahbarlaridan najot bo`lmagani uchun shahar ahli o`z-o`zini himoyalashga majbur edi. Ammo, tish-tirnog`igacha qurollangan bosqinchilar oldida Xojali mudofaachilar nima ham qila olardilar? Shu kuni mamlakat ommaviy axborot vositlari esa, hukumatning Xojali hududidagi vaziyat birmuncha barqarorligi haqidagi xabarni tarqatadi. Xojalida esa, ko`z ko`rib quloq eshitmagan vahshiyliklar sodir bo`layotgan edi. Shahar tamoman yov tomonidan qamalga olingan, chetdan biror yordam kelishi amri mahol edi. Tinch aholi bosqinchilarning o`q yomg`iri ostida jon saqlash uchun shaharni tark etardi. Beomon yog`iy esa, shafqat bilmasdi. Asir olingan yuzlab Xojali sokinlari arman bosqinchilari tomonidan turli shafqatsiz qiynoqlarga solinar va o`ldirilar edi.
Taniqli ozarbayjonlik publisist adibi Gulu Kengerli «Ozarboyjon fojiasi» kitobida Xojali voqealari xususida alohida to`xtalib o`tadi. Mazkur kitobdan bevosita o`sha kungi mudhish xunrezlik shohidlarining xotiralari ham o`rin olgan.
«Armanlar qo`lida asir tushib, keyin ozod etilgan Ali Najafov quyidagilarni hikoya qiladi:
- O`sha kecha osmondan olov yog`ilardi. Qaysi binoga ognomyot, tank bilan o`t ochilsa, o`sha zahoti alanga ichida qolardi. Armanlar bizga o`xshagan asirlarni bir hovliga yig`dilar. Oramizda Ahmiad ismli bir milisioner ham bor edi. Armanlar esa, o`z tillarida «Xojalini olganimiz munosabati bilan qon chiqarmasak bo`lmaydi» dedilar. Bu fikr hammasiga ma`qul tushdi. Keyin esa, bechora Ahmadning qo`l-oyog`ini bog`lashdi. Boshiga avtomat qo`ndog`i bilan urib yiqitishdi. Keyin esa, xanjarsifat kattakon pichoq bilan uningboshini xuddi tovuqdek uzib tashlashdi...»
Yuzlab bechoralar ana shunday razolat ila qatl etilgandi. Dushman o`qiga uchayotganlar orasida bolalar, ayollar, qariyalar ko`p edi. Ayniqsa, o`nlab norasida go`daklar hayotning mazmun-mohiyatini anglamay turib, tevaraklarida yuz berayotgan xunrezlikni idrok etolmay, ajalga nishon bo`lishdi.
«Ular hech qachon ulg`aymaydilar» nomli kitobda Xojali fojeasida nobud bo`lgan va bedarak yo`qolgan ellikdan ziyod bolaning ayanchli taqdiri qalamga olingan. Uedagi biror bir satrni hayajonga tushmasdan, befarqlik bilan o`qish mushkul. Mana bu parchaga e`tibor qiling:
«Siz ikki yoshli go`dakning hayot yo`li haqidagi hikoyani eshitganmisiz?.. Yo`q, bunday hikoyatni eshitish uchun, kishi Xojali fojeasini o`z boshidan kechirishi lozim bo`ladi.
...O`sha voqea yuz bergan kuni Samir Quliev ikki yoshga to`lgandi. Ilk bor atak-chechak yura boshlaganida, ona yurti himoyasi uchun qo`lida avtomat tutib, askariy libos kiygan otasi tomon odimlagandi. Go`dakning hayotida bundan-da baxtiyor onlar bo`lishi mumkinmidi? Oyog`i ostida Vatan tuprog`i, qarshisida otasi. Ota ham ayni fojeali damlarda ana shunday xushbaxt onlarni yashab o`tgandi.
Hikoyatning davomi esa, dahshatli afsona kabi kishining etini junjiktiradi. Ammo, bu afsona emas, jajjigina ozarboyjon bolasining boshiga tushgan savdolar edi. O`sha oqshom postda turgan Toleh Quliev fursat topib, tun yarmida xotini va o`g`lini topib, ularni daryoning narigi qirg`og`iga o`tkazib orqaga qaytadi. Katta yo`lga chiqishganda, orqalarida BTR quvib keladi. Bolasini opichlab ketayotgan ayol yo`lni kechib o`tayotgan chog`ida otishma boshlanadi. Ona-bola o`qlar yomg`iri ostida qoladilar. Daydi o`qlardan biri jajji Samirning hayotiga nuqta qo`yadi. Ammo, bolakayning murg`ak vujudi o`z onasini va uning yuragi ostida nafas ola boshlagan mitti ukachasining hayotiga nuqta qo`yishi mumkin bo`lgan o`qni ushlab qoladi. Shu tariqa ikki yoshli qahramon go`dakning hayot yo`li intiho topadi. Shu kuni o`z ona tuprog`ini qahramonlarcha himoya qilayotgan Toleh ham dushman o`qidan nobud bo`lgandi».
Ha, bunday misralarni o`qishning o`zi azob...
Shu tariqa, ana shu fojeiy kunda arman harbiylari tomonidan vahshiyona usullarda o`ldirilgan tinch aholi vakillari soni 613 nafarga etdi. Ular orasida 63 go`dak, 70 qariya, 106 ayol bor edi. G`addor dushmanlarning razil qilmishlari natijasi o`laroq 657 nafar kishi nogiron bo`lib qoldi. Garovga olingan 1200 dan ziyod aholidan 150 nafari bedarak yo`qolgan. Bu rasmiy hujjatlardagi ma`lumotlar xolos. Voqea shohidlarining guvohlik berishicha, fojia qurbonlarining soni mingdan kam bo`lmagan. Chunki, bosqinchilar tomonidan ko`plab jasadlar bir joyga to`planib, yoqib yuborilgan.
Qonli voqealarning tafsilotlari ko`p o`tmay butun dunyoga tarqaldi. Xojaliga etib kela olgan ba`zi xorijiy jurnalistlar bu erda o`z ko`zlari bilan ko`rgan dahshatlarni dunyo matbuotida yoritdilar. Kun ketidan kunlar o`tdi. 1992 yilning 26 fevral kuni Ozarboyjon tarixining yana bir qora sahifasiga aylanib qoldi. Ozar eli, bu mudhish kunni va unda Vatan deya. Millat deya jon bergan jigarbandlarini hech qachon unutmaydi. Unutib bo`lmaydi ham.
30 yillik ayriliqdan so`ng, minglab mard o`g`lonlar qoni evaziga Xojali yana Ozarboyjonga qaytdi. Bugun Xojalida yana hayot tiklanmoqda. Ammo, 32 yil avvalgi fojeaning izlari hamon dillarni titratib turibdi.
