Xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlar (XMT) mamlakatlar milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol o`ynamoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning tashabbusi bilan 2017 yildan buyon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirishda xalqaro va xorijiy moliya institutlari bilan hamkorlik izchil rivojlanib bormoqda.
O`zbekistonning Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Evropa tiklanish va taraqqiyot banki va boshqa moliya institutlari bilan hamkorlik aloqalari yangi tarixiy bosqichga ko`tarildi.
Davlatimiz rahbarining respublikadagi XMT faoliyatiga munosib munosabatining yana bir misoli – O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar kengashi tashkil etilishidir. Kengash faoliyatining asosiy yo`nalishi – bu O`zbekistondagi qulay, shaffof va konstruktiv ishbilarmonlik muhitini yanada rivojlantirish.
2017 yilda boshlangan iqtisodiy islohotlar iqtisodiy o`sishning yangi omillarini faollashtirish – investisiya muhitini yaxshilash, eksport salohiyatini kengaytirish, tashqi savdoni faollashtirish va makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan.
Bu XMTlarning O`zbekistonga bo`lgan ishonchini mustahkamlashda o`z aksini topdi, bu esa yirik xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan ajratiladigan imtiyozli kreditlar va grantlar hajmining oshishiga olib keldi. Aholining farovonligini oshirish, kambag`allikni bartaraf etish, uy-joy bilan ta`minlash va kommunal xo`jaliklarni davlat tomonidan rekonstruksiya qilish bo`yicha amalga oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlar va tadbirlar turmush tarzi, ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati uchun zarur bo`lgan energiya, suv ta`minoti, transport va kommunikasiya infratuzilmasini rivojlantirish uchun katta hajmdagi investisiyalarni talab qiladi.
Ichki imkoniyatlar cheklanganligi sababli XMT tomonidan ajratilgan kreditlar va grantlar infratuzilma, sanoat va qishloq xo`jaligi loyihalarini moliyalashtirish uchun ishlatilmoqda. Xususan, 2021 yil 1-yanvar holatiga ko`ra, jami davlat tashqi qarzining 17,5% yoki 3,7 mlrd. doll. davlat byudjetini qo`llab-quvvatlashga, 12,4% yoki 2,6 mlrd. doll. energetika sohasiga, 13,7% yoki 2,9 mlrd. doll. elektr energetika sohasiga, 11,5% yoki 2,4 mlrd. doll. transport va transport infratuzilmasi sohasiga, 11,0% yoki 2,3 mlrd. doll. esa uy-joy kommunal xo`jaligi sohasiga yo`naltirildi.
Davlat tomonidan jalb qilingan tashqi qarzlarning asosiy qismi Osiyo taraqqiyot banki (5,0 mlrd. doll.), Jahon banki (3,7 mlrd. doll.) va Islom taraqqiyot bankiga (0,9 mlrd. doll.) to`g`ri keladi. Shuni ta`kidlash kerakki, tashqi qarz olish manbalarining diversifikasiyasi ta`minlandi va xorijiy davlat moliya institutlarining davlat tashqi qarzidagi ulushi 44,0% tashkil etadi.
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni moliyalashtirishda va ijtimoiy muammolarni hal qilishda faol rol o`ynagan XMT iqtisodiy vaziyat monitoringi va tahlilini amalga oshirib, doimiy ravishda uning rivojlanish istiqbollarini baholaydi. Bunday prognozlarning ahamiyati shundaki, xalqaro tashkilotlar dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlari bo`yicha tahlil va prognoz qilishda etarli tajribaga ega.
Prognoz yilining boshlanishidan yarim yil oldin, 2017-2019 yillarda O`zbekiston YaIM bo`yicha xalqaro moliya tashkilotlarining retrospektiv prognoz baholarini taqqoslash inqirozsiz rivojlanish sharoitlarida XMT prognozlarining yuqori aniqligini ko`rsatmoqda. Jahon banki va Islom bankining prognoz baholari ushbu ko`rsatkichning 2017-2019 yillarga mo`ljallangan qiymatlaridan deyarli farq qilmadi.
Osiyo taraqqiyot bankining prognoz bahosi faqat 2017 yilga kelib hisobot qiymatidan 2,5 foiz punktga oshdi, keyingi 2 yil davomida esa ushbu og`ishlar nolga teng bo`ldi. Fitch Ratings, Moody`s i Standart&Poor`s reyting agentliklarining prognoz baholarida ham odatiy o`ziga xos juda kichik og`ishlar bo`ldi. Bularning barchasi esa mamlakat va jahon iqtisodiyotining inqirozsiz rivojlanish davrida ushbu Xalqaro moliya tashkilotlarining prognoz baholarini etarlicha ishonchli deb hisoblashga imkon beradi.
2020 yil oxiri – 2021 yil boshlarida ushbu Xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan O`zbekiston YaIMning prognoz baholariga ko`ra, joriy 2021 yilda iqtisodiy o`sish 4,3%dan 6,8%gachani (konsensus bahosi 5,6%) tashkil etadi. Hisobot davrining keyingi yillari uchun odatda xuddi shunday baholar mavjud. Bu esa 2017 yildan buyon mamlakatning yangi hukumati tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni o`z ichiga olgan siyosatiga xalqaro tashkilotlarning bo`lgan yuqori darajadagi ishonchidan dalolat beradi.
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollarini baholashda YaIMning prognoz baholariga qaraganda XMTlarning muhimroq fikri ushbu prognoz-maqsad ko`rsatkichlariga erishishni ta`minlaydigan shart-sharoitlar va omillar bo`lib hisoblanadi. Ushbu tashkilotlarning O`zbekistonni rivojlantirish istiqbollariga bog`liq bo`lgan bayonotlarini umumlashtirish shuni ko`rsatadiki, pandemiya inqirozi oqibatlarini tezda bartaraf etish choralari muhim ahamiyat kasb etadi. XMT tahliliga kiritilgan deyarli barcha shartlar respublika aholisini va Markaziy Osiyo mintaqasining barcha davlatlarini keng miqyosda emlash jarayonini imkon qadar tezroq boshlash zarurligini taqazo etmoqda.
Shartlarning ikkinchi guruhi aholining keng qatlamini ijtimoiy himoya qilish tizimini qamrab olish, byudjet tashkilotlarida band bo`lgan xodimlar ish haqini oshirish, kichik biznesni qo`llab-quvvatlash, sanoat, xizmat ko`rsatish va tarmoqlararo munosabatlarda ta`minot zanjirlarini tiklash orqali ichki talabni qayta tiklash bilan bog`liq.
XMT mutaxassislarining fikriga ko`ra, tashqi omil ham muhim rol o`ynaydi. Milliy iqtisodiyot o`sishining 5 foizdan yuqori darajada tiklanishining sharti – bu O`zbekiston eksport tovarlariga tashqi talabning tiklanishi hisoblanadi. Bunda xalqaro iqtisodiy integrasiya loyihalariga, shu jumladan, Xitoyning “Bir makon, bir yo`l” tashabbusiga qo`shilish muhim shart hisoblanadi. Shu bilan birga, iqtisodiy rivojlanishning bir lahzali kon`yunkturasi oldida milliy manfaatlarning ustuvorligi tamoyiliga rioya qilish muhimdir.
Shu bilan birga, inqirozgacha bo`lgan davrdagi iqtisodiy o`sish sur`atlarini tiklash uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni shakllantirish yo`lida xavf-xatar va to`siqlar mavjud. 2021-yil boshlanishi uchun xos bo`lgan Markaziy Osiyo mintaqasi aholisini ommaviy emlash bilan bog`liq noaniqlik holati shundan dalolat beradi. Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy o`sishni 3 foizgacha tiklash, yangi transchegaraviy transport koridorlarini yaratish bo`yicha qo`shma loyihalarni amalga oshirish, chet el investisiyalari va zamonaviy texnologiyalarni jalb qilish uchun sharoit yaratish xatarlari yuqori bo`lib qolmoqda.
Uy xo`jaliklari daromadlari va ichki talabning tiklanishiga narxlar o`sishining yuqori darajasining saqlanib qolishi, tashqi savdo balansining muvozanatlashmaganligi, milliy valyuta devalvasiyasining yuqori sur`atlari, ishsizlikning yuqori darajasi hamda yashirin bandlik to`sqinlik qilmoqda.
Qishloq xo`jaligining barqaror rivojlanishiga esa noqulay iqlim o`zgarishlari, suv resurslarining etishmasligi, logistika tizimining rivojlanmaganligi to`sqinlik qilmoqda, bu esa sabzavot va mevalarni qo`shni davlatlarga eksport qilish imkoniyatlarini cheklaydi.
Inqirozgacha bo`lgan davrdagi iqtisodiy o`sishni tiklash uchun xavf tug`diradigan boshqa to`siqlar ham mavjud. Ularning cheklanishi mintaqa davlatlarining pandemiya inqirozi, salbiy iqlim o`zgarishlari oqibatlarini bartaraf etish, olib borilayotgan islohotlar samaradorligini oshirishni ta`minlash, mulk huquqi va davlat muassasalarining salohiyati kafolatlarini kuchaytirish bo`yicha sa`y-harakatlarini birlashtirishga qaratilgan qo`shimcha choralarni ko`rishni talab qiladi.
Iqtisodiyotning xomashyoga yo`nalganligini engib o`tishda qayta ishlash sanoatini va zamonaviy xizmat turlarini jadal rivojlantirishga, ichki rivojlanish manbalarini faollashtirishga, yangi barqaror ish o`rinlarini yaratish va kambag`allikni kamaytirishda iqtisodiy o`sishning qo`shgan hissasini oshirishga yo`naltirilgan yangi resurstejovchi iqtisodiy o`sish modeliga o`tishda yanada ko`proq qat`iyatli qadamlarni talab etadi.
Ushbu muammolarning echimi amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini oshirish, mavjud iqtisodiy boshqaruv tizimini modernizasiya qilish, uni indikativ strategik rejalashtirish tamoyillariga o`tkazish, dolzarb iqtisodiy muammolarni hal qilishda davlat aralashuvini cheklash, mahsulot ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlarga ko`proq huquq va erkinliklar berish bilan bog`liqdir.
Sergey Vasilevich Chepel, Iqtisod fanlari doktori,
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti bosh ilmiy xodimi
Nodirjon Sadirovich Sadriddinov, mustaqil izlanuvchi,
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti loyiha rahbari o`rinbosari
