Prezident Islom Karimov “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimida nutq so`zladi.
Hurmatli konferensiya ishtirokchilari, xonimlar va janoblar!
Siz, konferensiya ishtirokchilarini, avvalo, muhtaram mehmonlarimizni – nufuzli xalqaro tashkilot va tuzilmalar, ilmiy tadqiqot markazlari, universitet va oliy ta`lim muassasalari rahbarlari va vakillarini, taniqli olim va mutaxassislarni qutlab, mazkur Forumda qatnashish haqidagi taklifimizni qabul qilganingiz uchun yuksak hurmat-ehtiromim va minnatdorligimni bildirish menga katta mamnuniyat etkazadi.
Bugungi konferensiyamiz o`zining salkam uch ming yillik tarixi mobaynida dunyo sivilizasiyasi va turli xalqlar madaniyati chorrahasi bo`lib kelgan va kelayotgan Samarqand zaminida o`tkazilayotgani bu anjumanga alohida ma`no-mazmun bag`ishlab, uning ahamiyatini yanada oshiradi.
Ko`hna va hamisha navqiron Samarqand shahri betakror sharqona ruhi va qiyofasi, boy tarixi, bu erda saqlanib qolgan noyob, har qanday odamni hayratga soladigan obidalari bilan sayyoramizning turli o`lkalarida afsonaviy shahar sifatida ma`lumu mashhurdir. Moviy gumbazlari millionlab sayyohlarni o`ziga maftun etadigan Samarqandning Rim bilan bir qatorda “abadiy shahar” degan nom bilan butun dunyoda shuhrat qozongani bejiz emas, albatta.
Mana shu shaharda tug`ilib-o`sgan, voyaga etgan inson sifatida menga bu shaharda yashayotgan barcha-barcha insonlar nomidan sizlarga o`z samimiy mehmondo`stligimizni izhor etish va “Azim Samarqandga xush kelibsiz!” deb qutlash katta mamnuniyat etkazadi.
Qadrli do`stlar!
Bugungi konferensiyamizning maqsadi – O`rta asrlarda Sharq olamida yashab ijod etgan buyuk alloma va mutafakkirlarning ilmiy merosini chuqur muhokama qilish va anglash, uning zamonaviy sivilizasiya tarixida tutgan o`rni va roliga baho berishdan iborat.
Ana shu bebaho ilmiy merosni yanada teran tadqiq etish va ommalashtirishga qaratilgan sa`y-harakatlarga yangi turtki berish, Sharqning ulug` allomalari tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar zamonaviy ilm-fan va taraqqiyot uchun naqadar dolzarb va zarur ekanini ochib berishning ahamiyati ham shunchalik muhim deb hisoblayman.
O`rta asrlar Sharq tarixi shundan dalolat beradiki, madaniyat va ta`lim-tarbiya, tibbiyot, adabiyot, san`at va arxitektura sohalaridagi beqiyos yuksalish, ilmiy maktablarning vujudga kelishi, yangi-yangi iste`dodli avlodlar to`lqinining paydo bo`lishi va voyaga etishi – bularning barchasi birinchi navbatda iqtisodiyot, qishloq va shahar xo`jaligining ancha jadal o`sishi, hunarmandlik va savdo-sotiqning yuksak darajada rivojlanishi, yo`llar qurilishi, yangi karvon yo`llarining ochilishi va avvalambor nisbiy barqarorlikning ta`minlanishi bilan bevosita bog`liq bo`lgan.
Men bu fikrga alohida urg`u berib aytmoqchiman. Chunki, tinchlik va barqarorlik bo`lmasa, ilm-fan sohasida hech qanday o`sish, taraqqiyot bo`lishi mumkin emas. Qaerda tinchlik va barqarorlik bo`lsagina ilm-fan markazlari, akademiyalar, oliy o`quv yurtlari paydo bo`ladi. Eng asosiysi, ta`lim-tarbiya ravnaq topib, unga qiziqish, e`tibor kuchayadi. Tinchlik-barqarorlik bo`lgan joydagina odamlar o`qib-o`rganishni, har tomonlama rivojlanishni istaydi. Odamlar kechasi uyquga yotib, ertalab turishga qo`rqmaydigan, ertaga ularning boshiga qandaydir muammo yoki ofatlar kelmasligini bilgan taqdirdagina shunday bo`ladi. Bu haqiqat ko`p asrlar davomida o`z tasdig`ini topgan va ishonchim komilki, bugun bu mavzuda gapirishning o`zi ortiqcha.
Sharq olamida, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari hayotida rivojlangan madaniyatning mavjud bo`lgani haqida qadimgi baqtriya, so`g`d, o`rxun, xorazm yozuvlarida bitilgan yodgorliklar, devoriy tasviriy san`at asarlari va haykalchalar, arxitektura namunalari dalolat beradi.
XI-XIII asrlarda asos solingan Xorazm davlati, Fors ko`rfazigacha bo`lgan hududlardagi qo`shni xalqlar erlarini birlashtirgan holda, Osiyo qit`asining katta qismini qamrab olgan.
Milodgacha bo`lgan II asrdan milodiy XV asrga qadar qadimiy xalqaro transport arteriyasi vazifasini bajarib, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O`rta va Yaqin Sharq, O`rtaer dengizi mintaqasi kabi hudud va mamlakatlarni bog`lab kelgan Buyuk Ipak yo`lining ulkan, beqiyos rolini baholashning o`zi qiyin.
Mazkur yo`l nafaqat yuqorida zikr etilgan hududlar o`rtasida savdo-sotiq aloqalarini, balki qit`alar va davlatlar o`rtasida axborot almashuvini ta`minlashga xizmat qildi, yangi texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni buyumlar, porox, qog`oz va boshqa ko`plab mahsulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo`jaligi ekinlari va agrotexnologiyalarning, shuningdek, madaniy qadriyatlarning rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajardi va shu tariqa sivilizasiyalararo muloqot va texnologiyalar almashuvi uchun shart-sharoitlar yaratdi.
Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining ilmiy bilim va yutuqlar bilan bir-birini boyitib borishi alohida rol o`ynadi. Buyuk Ipak yo`li orqali Evropaga, Evropadan esa Osiyoga Sharq va G`arb olamidagi ulug` alloma va mutafakkirlar faoliyati to`g`risidagi ma`lumotlar etkazildi. Sokrat, Platon, Aristotel, Ptolomey va antik davrga mansub boshqa buyuk allomalarning ilmiy asarlari, g`oya va kashfiyotlarini o`rganish uchun amaliy imkoniyat vujudga keldi.
Ma`lumki, o`sha davrlarning an`analariga ko`ra, ma`rifatparvar mutafakkir va faylasuflar, olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida panoh topganlar. Ular orasida IX-XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma`mun akademiyasi va "Baytulhikma", ya`ni "Donishmandlik uyi" degan nom bilan shuhrat qozongan Bag`dod akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda shakllangan Mirzo Ulug`bekning ilmiy maktabida samarali mehnat qilgan bir guruh olimlar butun dunyoga dong taratdilar.
Tadqiqotchi-olimlarning fikricha, Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV-XV asrlarda bamisoli po`rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy-madaniy yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy ta`sir ko`rsatgan Sharq uyg`onish davri – Sharq Renessansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan.
Shu bilan birga, ko`plab tadqiqotchilar qayd etganidek, agar Evropa Uyg`onish davrining natijalari sifatida adabiyot va san`at asarlari, arxitektura durdonalari, tibbiyot va insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan bo`lsa, Sharq Uyg`onish davrining o`ziga xos xususiyati, avvalo, matematika, astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon bo`ldi.
O`rta asrlarning ilk davrida Sharqda amalga oshirilgan buyuk ilmiy kashfiyotlar haqida gapirar ekanmiz, zamonaviy matematika, trigonometriya va geografiya fanlari taraqqiyotiga beqiyos hissa qo`shgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy nomini birinchilar qatorida tilga olamiz. U o`nlik pozision hisoblash tizimini, nol belgisi va qutblar koordinatalarini birinchilardan bo`lib asoslab berdi va amaliyotga tatbiq etdi. Bu esa matematika va astronomiya fanlari rivojida keskin burilish yasadi.
Men O`zbekiston Respublikasi Prezidenti sifatida Misr Arab Respublikasi poytaxti Qohira shahrida bo`lganimda, ana shu nilomerni ko`rib, bu ulug` ajdodimizning ilmiy dahosi oldida yana bir bor hayratga tushish baxtiga muyassar bo`ldim.
Fazoviy trigonometriya asoschisi deb tan olingan, o`zining matematika va astronomiya sohasidagi kashfiyotlari bilan shuhrat qozongan yana bir buyuk alloma Abu Nasr ibn Iroqdir. Uni haqli ravishda “Ikkinchi Ptolomey” deb ataydilar.
Beruniy dunyo ilm-fanida birinchilardan bo`lib dengizlar nazariyasi va Erning sharsimon globusini yaratish yuzasidan o`ziga xos yangi g`oyalarni taklif etdi, Er radiusini hisoblab chiqdi, vakuum, ya`ni bo`shliq holatini izohlab berdi, Kolumb sayohatidan 500 yil oldin Tinch va Atlantika okeanlari ortida qit`a mavjudligi haqidagi qarashni ilgari surdi, minerallar tasnifi va ularning paydo bo`lish nazariyasini ishlab chiqdi, geodeziya faniga asos soldi. Shuning uchun ham XI asr butun dunyodagi tabiiy fanlar tarixchilari tomonidan “Beruniy asri” deb atalishi bejiz emas.
“Islom olamining eng mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan biri” degan unvonga sazovor bo`lgan Abu Ali ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g`urur va ehtirom tuyg`ularini uyg`otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug` zot o`z umri davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati avvalo tibbiyot va falsafa, shuningdek, mantiq, kimyo, fizika, astronomiya, matematika, musiqa, adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag`ishlangan. Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Frensis Bekon va boshqa ko`plab olimlar avlodi uning asarlarini o`qib, hayratga tushganlar.
Biz doim g`urur va iftixor bilan e`tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng mashhur bo`lgan, “Tib qonunlari” deb atalgan o`zining bebaho fundamental asari bilan Ibn Sino keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari taraqqiyotining asosiy yo`nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda ham o`z dolzarbligini yo`qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya sohalarining eng muhim usullariga asos soldi. Bejiz emaski, bu kitob Evropada XV asrda chop etilgan dastlabki kitoblardan biri bo`lgan va Evropaning etakchi universitetlarida qariyb 500 yil davomida tibbiyot ilmi ayni shu asar asosida o`qitib kelingan.
Ibn Sino va Beruniyning bizgacha etib kelgan Aristotelning “Koinot haqida kitob” asariga taalluqli yozishmalari buyuk allomalarimizning ilmiy muloqot olib borish, antik davr falsafiy qarashlarini chuqur anglash va ularni rivojlantirish borasida naqadar yuksak darajaga ko`tarilganining mumtoz namunasidir.
X-XI asrlarda Xorazm zaminida ijod qilgan Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk alloma va mutafakkirlarimizning xizmatlari ularning ilmiy ishlari va asarlari doirasi bilangina chegaralanib qolmaydi, balki insoniyatning intellektual tarixida chuqur iz qoldirgan ilmiy maktab – Xorazm Ma`mun akademiyasini shakllantirishdek muhim masalani ham qamrab oladi.
X asrning qomusiy allomasi Abu Nasr Forobiyni zamondoshlari, universal bilimlarga ega bo`lgani bois, “Sharq Aristoteli” deb ataganlar. U ko`plab fanlarni ilmiy kashfiyotlar bilan boyitdi, turli mamlakatlar olimlarining falsafiy qarashlarini rivojlantirdi va 160 dan ortiq asar yozdi. Ulardan eng mashhurlari “Mohiyat xususida so`z”, “Fanlarning paydo bo`lishi haqida kitob”, “Tafakkur mohiyati” va boshqa asarlar hisoblanadi. Forobiy asarlarining asosiy qismi ko`plab Evropa va sharq tillariga tarjima qilingan va hozirgi kunga qadar chuqur tadqiqotlar mavzusi bo`lib kelmoqda.
O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining butun bir avlodi haqida so`z yuritar ekanmiz, Amir Temur va Temuriylar davri deb nom olgan davr haqida, nomi ilm-ma`rifat osmonida bamisoli yorqin yulduz bo`lib porlab kelayotgan Mirzo Ulug`bek va uning Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi singari ko`plab safdoshlari va shogirdlari xususida eslamasdan o`tolmaymiz.
Barchamizga yaxshi ma`lumki, Amir Temurning nabirasi bo`lgan, 40 yil Samarqandda hukmdorlik qilgan Mirzo Ulug`bek astronomiya sohasidagi buyuk alloma sifatida shuhrat qozongan va uning nomi haqli ravishda Kopernik, Jordano Bruno, Galiley va boshqa ulug` ilm-fan daholari qatorida tilga olinadi.
Mirzo Ulug`bekning XV asrda tuzgan astronomiya jadvalida 1018 ta yulduzning holati va joylashuvi bayon qilingan bo`lib, bu asar astronomik o`lchovlar bo`yicha 16 asr davomida yaratilgan birinchi yangi katalog edi.
Mirzo Ulug`bek observatoriyasi bilan Samarqandni o`rab turadigan eng baland tepaliklardan birida joylashgan, buyuk alloma nomi bilan ataladigan muzeyga tashrif chog`ida yanada batafsil tanishish mumkin.
Dunyo tarixidagi birinchi turkiy tillar lug`ati bo`lmish “Devoni lug`atit-turk” kitobi muallifi Mahmud Koshg`ariy bo`lib, u o`z asarida yuksak mahorat bilan to`plashga erishgan so`z boyligining tom ma`nodagi oltin zarralarini – turkiy maqol va she`rlarni ham keltirib o`tgan. Koshg`ariy turkiy xalqlarning tili, madaniyati, etnografiyasi va folklorining birinchi tadqiqotchisi hisoblanadi.
Arab tili grammatikasining asoschisi sifatida tan olingan buyuk tilshunos, adabiyotshunos, geograf va faylasuf alloma – Mahmud Zamahshariy hayotlik davridayoq keng shuhrat qozongan. U, shuningdek, tarixdagi birinchi ko`p tilli lug`at – arabcha-forscha-turkiy lug`atning asoschisi bo`lgan.
Albatta, biz barchamiz o`rta asrlarda Sharqda yashab ijod qilgan, o`sha davr voqealaridan guvohlik beradigan bebaho asarlar yaratgan buyuk tarixchilar avlodiga, eng avvalo, Ahmad ibn Arabshoh, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abro`, Xondamir, Abdurazzoq Samarqandiy va boshqa allomalarga o`zimizning cheksiz hurmat-ehtiromimizni bildirishimiz ham qarz, ham farzdir.
Hurmatli konferensiya ishtirokchilari!
Bugun, oradan deyarli ming yil o`tganidan keyin ham biz o`rta asrlarda yashab ijod qilgan, jahon sivilizasiyasi rivojiga bebaho hissa qo`shgan Sharq allomalari va mutafakkirlarining dahosi, ilm-fanning turli yo`nalishlaridagi izlanishlari va qomusiy bilimlari oldida hayratga tushamiz. Afsuski, insoniyat boshidan kechirgan har xil fojialar, urushlar, tabiiy ofatlar natijasida ular qoldirgan buyuk merosning, aytish mumkinki, mingdan bir qismigina bizgacha etib kelgan, xolos. Tarixning zulmat va jaholat hukmronlik qilgan muayyan davrlarida olimlarning quvg`in va ta`qibga uchrab, ko`pchiligining hayoti fojiali yakun topganini hozirgi kunda tasavvur qilishning o`zi qiyin.
Shu bilan birga, dalillar shuni ko`rsatmoqdaki, odamlar o`rtasidagi o`zaro qarama-qarshiliklar, to`qnashuv va nizolarning birinchi qurboni bilimlar manbai hisoblangan bebaho qo`lyozma va kitoblar bo`lgan. Sizlarning barchangiz yaxshi bilasiz, qadimgi dunyodagi eng ulkan hisoblangan Aleksandriya kutubxonasi, Mirzo Ulug`bekning noyob kutubxonasi yo`q qilib yuborilgan. Afsuski, bunday achinarli ro`yxatni yana davom ettirish mumkin.
Biroq, barcha qiyinchilik va ayovsiz sinovlarga qaramasdan, alloma va mutafakkirlar o`zlarining ilmu fan rivoji yo`lidagi burchiga, gumanizm va ma`rifat g`oyalariga sodiq qoldilar.
Bu ulug` zotlarning ilm-fan sohasiga baxshida etgan hayoti, ular erishgan va bugungi kunda butun ma`rifatli insoniyatni hayratga solib kelayotgan yutuqlari – bu, hech shubhasiz, haqiqiy ma`naviy jasorat namunasi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor va biz bunday jasorat oldida bosh egib ta`zim qilamiz.
Bugun hech bir mubolag`asiz aytish mumkin va buni men alohida qayd etmoqchiman, o`rta asrlar Sharq daholarining buyuk kashfiyotlaridan iborat ilmiy merosning chuqur qatlamlari hali to`liq o`rganilmagan va o`z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Axir, faqatgina O`zbekistonning o`zida kitob fondlarida 100 mingtadan ziyod qo`lyozma asarlar saqlanmoqda. Ularning asosiy qismi YuNESKOning Madaniy meros ro`yxatiga kiritilgan. O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining qo`lyozmalari Evropa va Osiyoning Buyuk Britaniya, Germaniya, Ispaniya, Rossiya, Fransiya, Misr, Hindiston, Eron va boshqa ko`plab mamlakatlaridagi kutubxonalarning “oltin fond”ini tashkil etadi.
Bu faktlar nimadan dalolat beradi? Bu, eng avvalo, o`rta asrlarda yashab, ijod etgan buyuk Sharq alloma va mutafakkirlarining tengsiz asarlari va ilmiy merosi faqat bir millat yoki xalqning emas, balki butun insoniyatning ma`naviy mulki ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Bu – bebaho boylik, yangi va yangi avlodlar uchun donishmandlik va bilim manbai, kerak bo`lsa, yangi kashfiyotlar uchun ajoyib materialdir.
Bizning davrimizgacha etib kelgan bu boy merosdan butun bashariyat ravnaqi yo`lida oqilona va samarali foydalanish – bu siz bilan bizning vazifamiz, siz bilan bizning burchimizdir.
Bu borada fidoyi olimlarning roli alohida diqqat-e`tiborga munosib bo`lib, aynan ularning mehnati tufayli biz o`tmishning bebaho ilmiy merosini qaytadan kashf etmoqdamiz.
Bilasizmi, men ba`zan o`ylab qolaman, dunyoda fanlar ko`p, ilf-fanning ajoyib yutuqlarini barcha sohalarda ko`rish mumkin. Men bunday mashaqqatli mehnatdan doimo hayratga tushaman. Bizning xalqimizda “Ilm bilan shug`ullanish – igna bilan quduq qazish bilan barobar” degan maqol bor. Ana shu igna bilan quduq qaziyotganlar bor bo`lsin! Ular qo`lyozmalar ustida 10-20 yillab va hatto umrbod ishlayotgan insonlardir. Bunday sabr-toqat bilan mehnat qilayotgan insonlar qalbida buyuk daholar merosini butun dunyoga namoyon etish istagi shunchalik kuchliki, hech shubhasiz, bunday daholarsiz insoniyat ravnaq topa olmaydi.
Bugungi fursatdan foydalanib, sizlarga, sizlarning timsolingizda esa sizlarning hamkasblaringizga – olimlar, tarixchi-sharqshunoslar, arxeologlar, antropologlar, sarg`ayib ketgan qadimgi qo`lyozma va sahifalar ustida ko`z nurini to`kib mashaqqatli mehnat qilayotgan boshqa ko`plab sohalarning mutaxassislariga samimiy minnatdorlik bilan murojaat qilib aytmoqchiman: sizlarning sa`y-harakatlaringiz tufayli o`tmishda yaratilgan insoniyat tafakkuri xazinasi bugungi avlodlar va zamondoshlarimiz uchun xizmat qilmoqda, olis-olis davrlar va sivilizasiyalarning ajoyib va sirli olami o`zini namoyon etmoqda.
Konferensiyamizning eng nufuzli qatnashchilaridan biri, ilmiy faoliyati Markaziy Osiyo tarixi, etnografiyasi, arxeologiyasi va san`atining biz uchun noma`lum bo`lgan sahifalarini ochishga yordam bergan yapon professori janob Kato mintaqamizning yirik tadqiqotchisi hisoblanadi. Uning Buyuk Ipak yo`lini, Baqtriya davlatini o`rganishga bag`ishlangan ishlari, shuningdek, 1989 yildan buyon Surxondaryo viloyatining ko`hna Dalvarzintepa va Qoratepa shaharlari o`rnida olib borayotgan arxeologik tadqiqotlari, Amir Temur, Mirzo Ulug`bek, Mirzo Bobur va Markaziy Osiyoning boshqa ulug` mutafakkirlari asarlarini yapon tiliga qilgan tarjimalari bizning ulkan mintaqamiz tarixi va madaniyati haqidagi bilimlarni jahon mulkiga aylantirish imkonini berdi.
Shaxsan men bu insonning aynan bizning xalqimiz oldida qilgan ezgu va olijanob ishlarini mamnuniyat bilan e`tirof etib, aytmoqchiman: bu zahmatkash olim O`zbekistonning “Do`stlik” ordeni bilan mukofotlangan. Bu yuksak nishon ushbu atoqli olimning hayotiy qarashlarini, e`tiqodini, butun faoliyatini yaqqol ifoda etadi, desam, o`ylaymanki, yanglishmagan bo`laman. Chunki bunday insonlar xalqlar va davlatlar o`rtasida do`stlik rishtalarini mustahkamlaydi, bunday rishtalarsiz inson, xalq, jamiyat yasholmaydi. Odamzot tabiati shundayki, u urush-janjallarga emas, balki do`stlikka, boshqa xalqlar bilan hamkor va hamjihat bo`lishga intilib yashaydi. Shuning uchun ham men bu ajoyib insonga minnatdorlik bildirmoqchiman.
Bugungi anjumanimizning yana bir qatnashchisi – taniqli amerikalik tarixchi, arxeolog, antropolog, Jon Xopkins universiteti qoshidagi Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti raisi, 22 ta kitob va 200 dan ortiq ilmiy maqola muallifi – professor Frederik Starr janoblaridir. Uning 2009 yilda “Markaziy Osiyoning yangitdan kashf etilishi” deb nom olgan essesi AQShda ommaviy axborot vositalarida chop etilgan yilning eng yaxshi materiali sifatida e`tirof etilgan.
Sharq Renessansi davri Hindistonning akademik va madaniy doiralari tomonidan ham chuqur o`rganilmoqda. Bugun ushbu anjumanda Indira Gandi nomidagi Milliy madaniyat markazining ilmiy rahbari, IV-XV asrlardagi O`rta Osiyo yozma manbalarini qiyosiy o`rganish bo`yicha uzoq yillardan buyon samarali ish yuritib kelayotgan professor Mansura Haydar xonim ham ishtirok etayotganini aytib o`tmoqchiman.
Olimaning “Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarining tarixiy ahamiyati” deb nomlangan ilmiy monografiyasi xalqaro miqyosda keng e`tirof etilgan bo`lib, u Amir Temurning hayotligi davrida uning davlatchilik faoliyatiga bag`ishlab yozilgan yagona kitobni batafsil tadqiq etishga qaratilgan.
Bizning Koreya Respublikasidan tashrif buyurgan yana bir mehmonimiz, Koreya va Osiyo mintaqasidagi etakchi oliy o`quv yurtlaridan biri – Inxa universiteti prezidenti, oliy ta`lim tizimining tan olingan tashkilotchisi, aerokosmik muhandisligi sohasidagi yirik mutaxassis Pak Chun-Be Koreya Respublikasida aeronavtika va koinot sohasidagi tadqiqotlarga ko`p yillar davomida rahbarlik qilib kelgan. Uning bevosita va shaxsan ishtirokida joriy yilda Toshkent shahrida axborot texnologiyalari sohasida yuqori malakali bakalavr va magistrlarni tayyorlashga ixtisoslashgan Koreyaning mashhur Inxa universiteti filiali ochiladi.
Qohira universiteti professori, turk filologiyasi va adabiyoti bo`yicha taniqli olima Magida Mahluf xonim o`tgan yili “Boburnoma”ni arab tiliga tarjima qilish bo`yicha uzoq yillik ishini yakuniga etkazdi va unda o`zining chuqur sharhlari va avvalgi tadqiqotlarga doir tanqidiy tahlillarini bayon etdi. Eng muhimi, bizning buyuk ajdodimiz Zahiriddin Muhammad Boburning shoh asari bilan ingliz, fors va boshqa ko`plab tillar qatori endilikda arab tilida ham tanishish imkoni paydo bo`ldi.
Sharq tarixi va falsafasining turli yo`nalishlari bo`yicha 60 dan ortiq nashr qilingan ishlar muallifi, Belgiyadagi Luven katolik universiteti professori Yul Yanssensning ilmiy faoliyatini ham biz yuksak baholaymiz. Olimning “Ibn Sino va uning arab va lotin dunyosiga ta`siri” kitobi, “Abu Ali ibn Sino va uning merosi” to`plami faqat mutaxassislar emas, balki butun dunyo kitobxonlari orasida ham yuqori baholandi va keng e`tirof etildi.
Men bu inson bilan tanishishni ko`pdan buyon orzu qilganimni aytishni istardim. Bugungi imkoniyatdan foydalangan holda, unga murojaat qilib, aytmoqchiman: sizni Ibn Sinodek daho shaxsning aynan qaysi jihatlari o`ziga maftun etadi? Balki siz bu borada bizning televideniemizda chiqish qilib, tariximiz, madaniyatimiz, buyuk allomalarimiz, ayniqsa, Ibn Sinoga bo`lgan muhabbatingiz haqida jamoatchiligimizga, yoshlarimizga atroflicha so`zlab berarsiz? Men buni juda-juda istardim.
Xitoy Fan va texnologiyalar universitetining tarix va arxeologiya fakulteti rahbari, professor Shi Yunlining nomini alohida ta`kidlashni istardim. U astronomiya tarixi sohasida dunyoga taniqli mutaxassisdir. Uning o`rta asrlarda Markaziy Osiyo, Xitoy, Koreya va Evropada astronomiya taraqqiyotini qiyosiy-tahliliy o`rganish bo`yicha olib borgan tadqiqotlari katta shuhrat qozondi. U astronomiyaning paydo bo`lish va rivojlanish tarixini ommalashtirish bo`yicha jahonga mashhur olim, ayni paytda Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyodagi qator etakchi ilmiy-ommabop nashrlarning tahrir hay`ati a`zosi hamdir.
Evropada taniqli vrach, sog`liqni saqlashning zamonaviy tizimini tashkil etish sohasida tan olingan ekspert, doktor Mark Bonnelning fidokorona faoliyati katta hurmat va ehtiromga sazovordir. U rahbarlik qilayotgan “Abu Ali ibn Sino – Fransiya” uyushmasi Fransiya va Evropada Ibn Sinoning madaniyat, falsafa va tibbiyot sohasidagi ilmiy asarlarini ommalashtirishga beqiyos hissa qo`shmoqda.
Bizning konferensiyamizda, shuningdek, Utrextdagi Fan tarixi institutidan mashhur golland olimi Robert van Gent ham ishtirok etmoqda. Ushbu tadqiqotchining nashr etilgan o`ndan ortiq kitobi, 60 ta maqolasi faqat astronomiya, kartografiya va geodeziyaning bugungi dolzarb muammolarini emas, ayni paytda ularning taraqqiyot tarixini, jumladan, o`rta asrlar Sharqiga mansub davrni ham qamrab oladi.
O`rta asrlarda Sharqda yashab o`tgan alloma va mutafakkirlarning boqiy merosini tadqiq va targ`ib etishga, keng ommaga etkazishga munosib hissa qo`shayotgan ko`plab fidoyi olim va mutaxassislar ham shunday e`tirof va hurmatga sazovordir. Sizlarning barchangizga mehnatingiz, ilm-fan va ma`rifat rivojiga qo`shgan hissangiz uchun chuqur minnatdorlik bildiraman.
Qadrli do`stlar!
O`z tarixiga, to`plangan tajribaga, dunyoda eng katta boylik sanalgan intellektual salohiyatga chuqur hurmat bilan yondashish har qanday davlatning moddiy va ma`naviy taraqqiyoti asosini tashkil etadi, desam, ishonamanki, bu fikrga sizlar ham qo`shilasiz.
Shu munosabat bilan ulug` ispan adibi Servantesning, tarix – faoliyatimiz xazinasi, o`tmish guvohi, bugungi kun uchun ibrat va o`git, kelajak uchun esa ogohlantirishdir, degan so`zlarini takrorlash o`rinli bo`ladi, deb o`ylayman. Menga ayniqsa “kelajak uchun ogohlantirish” degan fikr juda ma`qul bo`ldi. Nima uchun? Nega deganda, haqiqatan ham, tarixni bilmagan kishi har qadamda xatoga yo`l qo`yadi, o`z tarixi bilan faxrlanmaydigan xalq esa o`z kelajagini tasavvur qilolmaydi.
Barchamiz yaxshi tushunamizki, erishilgan bilimlarni, o`tmishda, jumladan, o`rta asrlar Sharqida amalga oshirilgan olamshumul kashfiyotlarni chuqur o`zlashtirmasdan turib na ilm-fanda, na boshqa sohalarda yangi, yanada yuksak marralarni zabt etib bo`lmaydi. Biz kelgusi faoliyatimizda ham ayni shu tamoyilga qat`iy amal qilamiz.
Bugungi kunda insoniyat oldida yangi, global muammolar paydo bo`lmoqda. Ular qatorida men iqlim o`zgarishlari, ekotizim va bioxilma-xillikni saqlash va asrab-avaylash, tabiiy zaxiralarning tugab borishi va boshqa shu kabi juda o`tkir muammolarni qayd etishni istardim. Ularning oqilona echimi davrimizning eng keskin muammosiga aylanmoqda.
Ushbu muammolarni hal etish intellektual salohiyatning har tomonlama o`sishini, ko`p asrlar mobaynida vujudga kelgan qonunlarni qayta idrok etish va yangicha baholashni, bizni qurshab turgan borliqni keng miqyosda o`rganish bo`yicha chuqur ilmiy tadqiqot va tajribalar olib borishni taqozo etishi mumkin.
O`zingiz ayting, bugun bu zalda nomlari zikr etilgan buyuk allomalar, ulug` insonlar o`z kashfiyotlarini, ilmiy asarlarini g`oyat og`ir sharoitlarda yaratgan emasmi? Ular zamonaviy laboratoriyalarga, bugungi kundagi kabi ilmiy asbob va jihozlarga ega bo`lmagan. Demoqchimanki, hozirgi vaqtda ilm-fan yuksak texnologiyalar, ulkan mablag`larni jalb etish hisobidan rivojlanadi. Ilm-fan va madaniyatni buyuk sarmoyalar kiritmasdan, har tomonlama qo`llab-quvvatlamasdan ravnaq toptirib bo`lmaydi. Bu sohadagi doimiy yuksak e`tibor, katta mablag` va sarmoyalar, hech shubhasiz, katta-katta g`oyalar va kashfiyotlarga sabab bo`ladi.
Tabiiyki, ulkan hajmdagi mablag` va xarajatlar bilan birga, o`z navbatida o`tmishda amalga oshirilgan beqiyos ilmiy yutuqlardan oqilona foydalanish talab qilinishini ham hammamiz yaxshi tushunamiz. Shularni e`tiborga olganda, “XXI asr – bilim va intellektual tafakkur asri” degan fikr bejiz aytilmagani o`z-o`zidan ayon bo`ladi. Bugungi kunda “Eng ko`p talab qilinadigan va o`zini eng ko`p oqlaydigan sarmoya – bu inson kapitaliga yo`naltirilgan sarmoyadir” degan haqiqatning hayotda tobora mustahkam qaror topib borayotgani tasodif emasligini ta`kidlab o`tmoqchiman.
Bu o`rinda nima nazarda tutilmoqda?
O`zining tarixiy, madaniy va intellektual merosini asrab-avaylashga, boyitish va ko`paytirishga, shuningdek, unib-o`sib kelayotgan yosh avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga etarlicha e`tibor qaratmaydigan, har tomonlama uyg`un rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, o`z qarash va yondashuviga, grajdanlik pozisiyasiga ega bo`lgan shaxsni kamol toptirishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymaydigan har qanday davlat va jamiyat tarix va taraqqiyot yo`lidan chetda qolib ketishga mahkum ekanini biz o`zimizga yaxshi tasavvur qilib kelganmiz va yaxshi tasavvur etamiz.
Biz o`z mustaqilligimiz va suverenitetimizning dastlabki kunlaridan boshlab o`tmishda shakllangan ta`lim tizimini tubdan isloh qilmasdan turib, eski kommunistik mafkuraning qolip va aqidalaridan butunlay voz kechmasdan, yoshlarning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlamasdan turib yangi jamiyatni barpo etib bo`lmaydi, degan qat`iy xulosaga kelgan edik.
Agar O`zbekistonda bugun yashayotgan 31 million aholining 60 foizidan ortig`ini 30 yoshgacha bo`lgan yoshlar tashkil etishini inobatga oladigan bo`lsak, ushbu islohotlarning zarurati va roli o`z-o`zidan tushunarli va ravshan bo`ladi.
Mamlakatimizda qabul qilingan milliy dasturga ko`ra, 9+3 sxemasi bo`yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta`lim tizimi joriy etildi. Bu avvalambor 12 yillik to`liq bepul, majburiy ta`lim qonuniy asosda yo`lga qo`yilganini anglatadi. Agar inson o`z mamlakati Konstitusiyasi, xalqi va Vatani oldidagi farzandlik burchini bajarishni istasa, u birinchi navbatda o`z farzandining 12 yillik ta`lim olishini ta`minlashi, buning uchun barcha-barcha sharoitlarni yaratib berishi kerak.
Bu modelning prinsipial xususiyati avvalambor shundaki, umumta`lim maktabidagi 9 yillik o`qishdan so`ng o`quvchilar 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlari va akademik liseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta`lim fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo`yicha kasb-hunarlarni ham egallaydilar.
Men sizlarning ana shu lisey va kollejlarni – bu Samarqandda bo`ladimi, Toshkentda bo`ladimi, olis shahar va tumanlarda bo`ladimi – ana shu o`quv yurtlarini albatta borib ko`rishingizni istardim. Bu kollejlar eng yuksak zamonaviy talablar asosida bunyod etilgan va barcha jihozlar bilan ta`minlangan. Biz eng zamonaviy me`morchilik loyihalari asosida 1500 ta ana shunday kollej va liseylar barpo etdik. Ilgari xorijlik mehmonlarga ekzotika namunalarini ko`rsatardik. Bugun esa ularga bolalarimiz qanday o`qiyotgani, ularga qanday zamonaviy sharoitlarda bilim berayotganimizni, qanday avlod voyaga etayotganini ko`ring, deymiz. Yana shuni ta`kidlamoqchimanki, ushbu kollejlarda tahsil olayotgan yoshlarimiz ikki-uch mutaxassislikka ega bo`lish bilan birga, xorijiy tillarni, aksariyat hollarda ingliz tilini o`rganmoqda.
Yana bir muhim jihati shundaki, ana shu majburiy ta`limdan so`ng yosh yigit-qizlarimiz, o`z xohishlariga ko`ra, bakalavr yoki magistr darajasiga ega bo`lish uchun oliy o`quv yurtlarida tahsil olishni davom ettirishlari mumkin.
Ta`lim-tarbiya sohasini isloh qilish dasturi hayotimizga muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida uzluksiz ta`limning zamonaviy talablarga javob beradigan yaxlit tizimi yaratildi. Bu tizim ta`lim jarayonlarining barcha bosqichlarini – maktabgacha va maktab ta`limidan tortib o`rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta`lim bo`g`inini, shuningdek, xalqaro me`yorlarga mos holda bevosita fan doktori darajasini olish uchun dissertasiya himoyasini nazarda tutadigan oliy ta`limdan keyingi bir bosqichli ta`limni o`ziga qamrab oladi.
Mamlakatimizda keng ko`lamli islohotlar boshlanganidan buyon oliy o`quv yurtlari soni 2 marta oshdi, bugungi kunda 60 ta universitet va institutda 230 ming nafardan ziyod talaba tahsil olmoqda. O`zbekistonda Evropa va Osiyoning bir qator etakchi oliy o`quv yurtlarining filiallari, jumladan, Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti filiallari faoliyat yuritmoqda.
Hozirgi vaqtda O`zbekiston Milliy universiteti, Fanlar akademiyasi va Buyuk Britaniyaning etakchi oliy o`quv yurti – Kembrij universiteti bilan birgalikda Yuksak texnologiyalar o`quv-tajriba markazi tashkil etilmoqda.
2014 yilning sentyabr oyidan boshlab yurtimizda, yuqorida zikr etilganidek, Janubiy Koreyaning Inxa universiteti filiali faoliyat ko`rsatadi, uning asosiy yo`nalishini axborot-kommunikasiya texnologiyalari, kompyuter muhandisligi sohasidagi ta`lim tashkil etadi.
Yoshlarimizning minglab iqtidorli vakillari Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya, Xitoy, Buyuk Britaniya, AQSh, Fransiya va boshqa mamlakatlarning etakchi universitetlarida ta`lim olmoqda, bu esa ularning bilim va malakasini oshirishda keng imkoniyatlar ochib bermoqda.
Bugungi kunda, BMT ma`lumotlariga ko`ra, mamlakatimizda ta`limga yo`naltirilayotgan xarajatlar davlat byudjetining 35 foizdan ortig`ini tashkil etmoqda. Boshqacha aytganda, O`zbekiston davlat byudjetidan har yili 35 foiz mablag` aynan ta`lim-tarbiya sohasiga yo`naltirilmoqda.
Jahon intellektual mulk tashkiloti va etakchi xalqaro biznes-maktablardan biri – “INSEAD” tomonidan 2012 yilda inson kapitalining taraqqiyot darajasi bo`yicha o`tkazilgan tadqiqot natijalariga ko`ra O`zbekiston 141 mamlakat orasida 53-o`rinni, ta`lim tizimini rivojlantirish darajasi, jumladan, ta`lim maqsadlari uchun ajratiladigan mablag`lar bo`yicha esa dunyoda beshinchi o`rinni egallagani bejiz emas, albatta.
Xolis insonlar bizning ta`lim-tarbiya sohasidagi keng ko`lamli ishlarimiz haqida xolisona xulosa chiqargani uchun minnatdormiz. Biz bunday har tomonlama asoslangan tadqiqotlar olib borib, umumiy xulosalar chiqarish bilan shug`ullanadigan ilmiy-tahliliy markaz mavjudligidan bexabar edik. Bunday markazlar faoliyati juda foydali deb o`ylayman va biz ana shunday yuksak e`tirofdan ruhlanib, yanada yuqori o`rinlarga ko`tarilish uchun yanada qattiq bel bog`lab harakat qilamiz. Birinchi o`ringa da`vogarlik qilishdan cho`chib turgan bo`lsak-da, biz shunga intilib yashashga haqlimiz, deb o`ylayman.
Muhtaram konferensiya qatnashchilari!
O`rta asrlar Sharqi buyuk allomalarining ilmiy merosini, ularning jahon sivilizasiyasiga qo`shgan bebaho hissasini o`rganish va amalda ommalashtirishga bag`ishlangan ushbu konferensiyani o`tkazish o`ta muhimligi va maqsadga muvofiq ekaniga bizning ishonchimiz komil, desam, ayni haqiqatni aytgan bo`laman.
Forum qatnashchilarining tarkibini e`tiborga olgan holda aytadigan bo`lsam men sizlar bilan oldindan tanishman.
Sizlarning yalpi majlis va seksiyalar bo`yicha o`tadigan yig`ilishlarda bildiradigan taklif-mulohazalaringiz muhokama etilayotgan mavzuga oid dolzarb masalalarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etishi, ushbu konferensiya ishini mazmunan boyitishga xizmat qilishi shubhasiz. Chunki bunday mavzudagi konferensiya dunyoda kamdan-kam bo`ladigan anjumandir. O`ylaymanki, uning natijasiga ko`ra juda boy materiallarga ega bo`lamiz. Bizning istagimiz shuki, Sharq qo`lyozmalarida saqlanayotgan ulkan merosdan barcha-barcha insonlar bahramand bo`lsin. Ularni odamlarga, avvalambor yoshlarimizga etkazish ayni muddao bo`lur edi.
Men yoshlarimizga murojaat qilar ekanman, ularga doimo: “Biz buyuk ajdodlarimiz bilan faxrlanishimiz, g`ururlanishimiz kerak”, deb aytaman. Ayni vaqtda “Faqat g`ururlanishning o`zi etarli emas, kelinglar, o`zimiz ham, xuddi ular kabi, mana shu bebaho merosga o`z hissamizni qo`shaylik!” deb takrorlayman.
Biz kelgusida yurtimiz va xorijdagi tegishli etakchi universitetlar, ilmiy va tadqiqot markazlari o`rtasida har tomonlama hamkorlik mustahkamlanib borishidan manfaatdormiz va bugungi konferensiyadan ko`zlangan asosiy maqsadlardan biri ham shundan iborat ekanini alohida ta`kidlashni istardim.
Shunisi muhimki, olim va mutaxassislarning hamkorligi unib-o`sib kelayotgan yosh avlod, talaba va yoshlarning o`zaro aloqalari uchun ham, ular dunyoning qaysi joyida yashashi, o`qishi yoki mehnat qilishidan qat`i nazar, keng yo`l ochib beradi.
Ayni shu jihatdan ham biz mazkur anjumanning ahamiyatini chuqur anglab turibmiz. Konferensiya ushbu mavzu doirasida bizni bir-birimizga yanada yaqinlashtiradi. Anjuman mavzusi esa, uni har tomonlama chuqur o`rganish, mazkur yo`nalishdagi ishlarni izchil davom ettirish va shu maqsadda ajratilayotgan mablag`larni yanada ko`paytirishga qodir ekanimizni butun dunyoga namoyon etadi.
Shuning uchun ham biz bunday forumlarning muntazam o`tkazib turilishi tarafdorimiz. O`zbekiston xalqi g`oyat mehmondo`st, siz, muhtaram mehmonlarimiz bunga har biringiz o`z misolingizda ishonch hosil qilishingizni xohlaymiz. Shu bois sizlarni faqat Samarqand va Toshkentda emas, moziy gavhari bo`lgan Buxoro, Xiva, Shahrisabz va bizning buyuk tariximizni, qadimiy sivilizasiya yutuqlarini asrab-avaylab kelayotgan boshqa shaharlarimizda ham ko`rishdan mamnun bo`lamiz.
Ushbu yuksak minbardan turib shu muhtasham zalda to`planganlarga yana bir bor samimiy hurmatimni izhor etaman, ishingiz samarali bo`lishini, O`zbekistonga safaringiz sizlarda o`chmas taassurotlar qoldirishini istayman.
Barchangizga sihat-salomatlik, olijanob faoliyatingizda yangi-yangi yutuq va omadlar tilayman.
E`tiboringiz uchun rahmat.
