Voqif Sultonli
HUMOYuN
Tarixiy hikoya
Tabib bemor yotgan chodirdan chiqib, ikki bukilgancha, Boburning huzuriga kirdi: hukmdor qo`li bilan ishora qilgach, taxt qarshisidagi gilam ustiga tiz cho`kdi. Garchi hali gap boshlamagan bo`lsa-da, tabibning jim turishi, yuzlaridagi parishonlik ifodasi bemorning ahvolidan darak berib turardi.
Bobur tabibning taraddudidan sabrsizlandi:
– Mendan hech narsani yashirmasdan, borini gapir, - dedi.
Tabib ko`zlarini hukmdordan olib qocharkan, arang tilga kirdi:
– A`lohazrat...
Bobur uning so`zlarini shart kesdi:
– Ko`zimga tik qarab gapir!
Tabib arang jur`atini to`pladi:
– A`lohazrat, bemorning ahvoli og`ir, ochig`i nima deyishga ham hayronman. Bir qoshiq qonimdan keching, ammo... muolajadan naf chiqmas deb qo`rqaman.
Yigirma ikki yoshli Humoyun Boburning to`ng`ich o`g`li edi. Hukmdor o`g`liga shu qadar bog`lanib qolgandiki, nafaqat saltanat, balki o`z kelajagini ham usiz tasavvur qilolmasdi. Humoyun xastalanib qolganidan beri, Boburning ko`zlariga dunyo qorong`i bo`lib qolgan, hayot o`z ma`nosini yo`qotgandek edi. Mamlakatning turli hududlaridan taklif qilingan tabiblar xastaning dardiga davo topisholmadi. Himolayning baland qoyalari bag`ridan terilgan giyohlar, gullardan tayyorlangan malhamlar ham foyda bermadi. Hakimlarning xatti-harakatlariga qaramasdan, Humoyunning ahvoli tobora og`irlashar, bu esa Boburni yanada g`amga botirardi.
Saroyda hamma narsa o`z muvozanatini yo`qotgan edi. Butun saroy ahli shahzodaning salomatligidan xavotirda, boshqa masalalar xususida hukmdorni bezovta qilishni xayoliga ham keltirmasdi.
Zaharlanganidan beri, hatto eng yaqin odamlaridan ham shubhalanadigan bo`lib qolgandi. Hakim chiqib ketgach, Bobur o`g`lidan xabar olish uchun uning chodiriga kirdi. Bemor so`lg`in nigohlarini bir nuqtaga tikkancha harakatsiz yotardi. Uzluksiz davom etayotgan isitma Humoyunni holdan toydirgan, uni tanib bo`lmas holga solgandi. Bir paytlar yuz-ko`zlarida hayot shavqi toshib turgan yigitdan nom-nishon qolmagandi.
Otasining kelganini payqab, Humoyun bir qimirlab qo`ydi. Lekin boshini yostiqdan ko`tarishga majol topmadi. Bobur o`g`lining yoniga tizzalab, uning qo`lini kaftlari orasiga oldi, olov bo`lib yonayotgan barmoqlarini uqaladi. Yigitning chala yumuq kipriklari orasidan ko`z yoshlari sizdi. Hukmdor ipak dastro`moli bilan o`g`lining yoshlarini artdi.
Bobur o`g`lining ko`zlarida umidsizlik nishonalari ko`rib, ichidan nimadir uzilgandek bo`ldi. O`g`lining ahvoli Agraga kelgan ilk kunlarda bunchalik og`ir emasdi. O`sha kunlarda shahzodaning yuzlarida sog`ayish umidi yaqqol sezilardi. Endi esa... Isitmaning ta`siridanmi, bemor tez-tez alahsirar, tushunarsiz gaplarni gapirar, ba`zan sovuq ter bosar, yuzi goh oqarib, goh ko`karar, rang olar, bir muddat hushini ham yo`qotardi.
* * *
Boburning ayoli Mohim begim ham o`g`lining boshidan bir qadam jilmas, kechayu kunduz bemorga o`zi qarardi. O`g`lining ko`z o`ngida so`nib borayotganidan o`zini qo`yarga joy topa olmay turgan hukmdor ayolining mute` va umidsiz qarashlaridan battar ezildi. Faqat Mohim emas, qizlari Gulrang bilan Gulbadan ham ertayu kech akalarining boshi uzra parvona edilar.
Tushdan keyin Mohim begimning iltimosiga ko`ra, saroyga Mir Abulqosimning kelganini eshitib, Bobur taxt tomon yurdi. Mir Abulqosim taniqli ulamo bo`lsa-da, uning maslahatlari o`g`lining oyoqqa turishiga yordam berishiga unchalik ishonmasdi. Axir manaman degan tabiblar biror chora topolmagach, u nima ham qila olardi? Ammo, cho`kayotgan cho`pga tarmashadi, deganlaridek, u ham ozgina umid qilish mumkin bo`lgan har qanday chorani qo`llashga shay turardi. Qolaversa, o`g`lining g`amida tunni kunga ulayotgan Mohim begimning ra`yini sindirishni ham istamadi.
Abulqosim shohning yuzidagi parishonlikni darhol payqamadi va gapni qisqa qildi:
- A`lohazrat, bemor oyoqqa turmog`i uchun biror narsani tasadduq qilish kerak bo`ladi.
Bobur nimanidir o`ylayotgandek jim turganini ko`rib, shayxulislom davom etdi:
– Sizda bir qimmatbaho olmos bor di. Adashmasam, Ibrohim Lodi bilan urush paytida qo`lga kiritilgan. Ana o`shani tasadduq qilsangiz...
Bobur shu asnoda xazinabonni chaqirib, qimmatbaho olmos – Ko`hinurni keltirishni buyurdi. Xazinabon ko`p o`tmay, oltin barkash ustidagi bejirim qutichani podshohga ta`zim bilan tutqazdi. Olmos quticha ichida, qizil baxmal parchasiga o`rog`liq edi.
Shoh qutichadan olmosni chiqardi. Keyin uni diqqat bilan ko`zdan kechirdi. Olmosdan taralayotgan ko`kish nur butun saroyni yoritib yubordi. Bobur bir muddat toshga tikilib turdi-da, keyin befarqlik bilan yana qutiga joyladi.
–Shuni tasadduq qilishim kerakmi? – hukmdorning o`tkir nigohlari qarshisida shayxulislom o`zini yo`qotib qo`ydi. “Shu bahona u olmosga ega chiqmoqchi” degan o`y o`tdi podshohning xayolidan. Ammo, o`g`li o`lim bilan olishayotgan paytda u olmos uchun qayg`uradigan ahvolda emasdi.
-Humoyun dunyo moliga ko`z tikmagan bo`lsa, uning uchun bu toshning qanchalik qimmati bo`lsin?
Mir Abulqosim indamasdan ta`zim bajo etdi.
-Agar nimanidir tasadduq qilish kerak bo`lsa, unda men o`z jonimni o`g`limning sihati uchun sadqa qilganim bo`lsin, – bir muddat jimib, yana ilova qildi: – Humoyunning mening jonimdan qimmatroq xazinasi yo`q.
Mir Abulqosim hukmdorning bu qaroridan seskanib ketdi:
-Aslo, a`lohazrat, o`z joningizni fido qilmang! Men shunchaki... nazr-niyozdan keyin shahzodamizning salomatliklari yaxshilanar, degan umidda aytgandim Axir, sizsiz bu ulkan mamlakatning ahvoli ne kechishini tasavvur ham qilolmasmiz.
Hukmdor og`ir qo`zg`alib, o`rnidan turdi:
-Men qaror chiqarib bo`ldim. O`g`limning azoblariga boshqa chidolmayman, – u tez-tez yurib xonadan chiqib ketdi.
Bog`da botayotgan quyoshning qizg`ish shu`lasi kuzak barglarida aks etmoqda edi. Bobur bog` chetidan oqib o`tuvchi ariq bo`yida tahorat oldi. Boshidagi tojni shohsupa ustiga qo`yib, oddiy kuloh kiydi. Egnidagi zarrin choponini ham oddiy yaktakka almashtirdi. Keyin o`g`lining yotog`iga qaytib, uning boshidan uch marotaba aylandi va qo`lini fotihaga ochib, nimalarnidir pichirladi. Keyin qibla tomonga qarab to`shalgan joynamoz ustida ikki rakaat namoz o`qidi. Ikki tarafga salom bergach, yana qo`lini duoga ochdi.
– Ulug` Tangrim! Sen bergan jonni o`g`limning tezda oyoqqa turib kelishi uchun tasadduq qilmoqchiman. O`zing bu tasaddug`imni qabul qil. Unga yuborgan har qanday azoblaringni menga ber. Jigarbandimni bu og`ir darddan O`zing xalos qil. Yaratgan Egam, sengagina ibodat qilaman. Sendangina madad so`rayman! O`zing qudratingni ko`rsat!
Bobur namozni tugatib, o`rnidan turdi. Elkasidan tog` qulagandek engil nafas oldi. Uzoqdan eshitilayotgan musiqa ovozini eshitib to`xtadi. Humoyun yotib qolganidan beri qulog`iga bunday tovushlar kirmay qo`ygandi.
Ovozidan yosh ekanligi bilinib turgan xonanda “Humoyun” qo`shig`ini kuylamoqda edi. Mirzo Mansur Tabriziy bastalagan bu maqomni u ilk marta bundan bir necha yil avval Kobulda tashkil qilgan bir ziyofatda eshitgandi. Keyinchalik bu maqomda Nasimiy va Navoiyning g`azallariga bastalangan ko`plab qo`shiqlar ijro etildi. Bobur aynan “Humoyun” maqomini tinglash uchun Mirzo Mansurni o`z guruhi bilan saroyga chaqirib, in`omlar bilan siylagandi.
Endi ustoz xonandaning bevaqt o`limidan so`ng ilk bor “Humoyun” maqomi yana shunday mahorat bilan ijro etilmoqda. Go`yoki, bu ovoz o`tmishdan, tarixning sirli so`qmoqlari bag`ridan chiqar, butun borliqni o`z izmiga olgan, Er yuzini dard-alamga burkamoqchidek bo`lardi. Udning bo`g`iq sadosi xonandaning hazin ovozini bosib ketgandek bo`lardi. O`g`li uchun bastalangan bu maqom nega buncha g`amgin chiqqanini tushunmoqqa oshiqar, ichiga oqayotgan ko`z-yoshlari selida cho`kayotib, ohanglarning mavjida dunyoning tolei, kelajagi bilan bog`liq, unga hali ma`lum bo`lmagan allanimalar yashirinligini ko`rardi.
Oy kechani kumush rangga bo`yagandi. Bobur og`ir qadamlar bilan Jamna qirg`og`iga tushdi. Oy yog`dusida sokin oqayotgan daryo sathida oy parchalari ma`yus tebranadi. Hukmdor sohilda yassi xarsangtosh ustida o`tirgancha, uzun muddat suvdan ko`z uzmadi. U ko`pincha mahzun damlarida shu erga kelar, sokin mavjlar bilan jim sirlashardi. Ammo nazarida suv bugun butunlay boshqacha tusda, boshqacha ko`rinishda edi.
Xayollar uni olis-olislarga olib ketdi. Samarqandni olish chog`idagi kurashlar, Kobulning fath etilishi, Hindistonning egallanishi, Ibrohim Lodiy bilan jang – barcha barchasi ko`z oldidan birma-bir o`tdi. Vaqtning bu qadar tez o`tishiga ishongisi kelmasdi. U ham mana hash-pash deguncha 47 yoshga kirib qo`yibdi. Nazarida bu hodisalar ko`z ochib yumguncha bo`lib o`tgandek edi.
* * *
...Tun yarmidan og`ganda hukmdorning ahvoli yomonlashdi. Bobur hech kimga bildirmasdan, o`z yotog`iga yotishni istasa-da, og`riqning zo`ridan ko`ziga uyqu kelmadi. Faqat butun shahar tunni qora choyshabiga butunlay o`ragan chog`da ko`zlarini yumdi. Tushiga Humoyun kiribdi. Farishtalar uning atrofini aylanayotgan, qanotlari bilan o`g`lining yuz-ko`zlarini siypalayotgan emishlar.
Tong yorishganda, erining ahvolidan xabar topgan Mohim Boburni ko`rsatish uchun saroy tabibiga odam yubordi. Ammo, Bobur uni qabul qilmadi.
Shoh isitmaning haroratidan lablari titrab, Humoyunni so`radi. O`g`lining ahvoli yaxshilanganini, duolari Yaratganga etib borganini angladi. O`sha kuniyoq hukmdor og`ir xastaligiga qaramasdan, saroy ahlini to`plab, Humoyunni valiahd deb e`lon qildi va saltanatni unga topshirdi.
Keyin unga tikilgan nigohlar ta`qibi ostida ahvoliga xos bo`lmagan o`ktam ovozda atrofdagilarga murojaat qildi:
–Meni Kobulda dafn etasizlar!
Hukmdorning ovozida allanechuk eminlik bor ediki, hech kim bir og`iz gapirishga jur`at qilolmadi.
...Bu hodisalardan uch kun o`tib, Bobur uni ziyorat qilish uchun kelgan o`g`li Humoyunning qo`lida jon taslim qildi.
Buyuk hoqonning vasiyati oradan to`qqiz yil o`tgachgina amalga oshdi...
8-10 fevral 2019,
Dehli-Agra, Hindiston
