Bugun, 3 iyul kuni O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining majlisi bo`lib o`tdi. Videokonferensaloqa rejimida o`tkazilgan majlisda Oliy sud sudyalari, jinoyat va fuqarolik ishlari bo`yicha hamda ma`muriy, iqtisodiy va harbiy sudlar raislari va sudyalari, Oliy sud huzuridagi Ilmiy-maslahat kengashi a`zolari, Konstitusiyaviy sud, Sudyalar oliy kengashi vakillari va O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori N. Yo`ldoshev ishtirok etdi...
Oliy sud raisi K. Komilov boshqargan majlisda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning bevosita tashabbusi bilan sud-huquq tizimida qat`iyat bilan amalga oshirilayotgan tarixiy islohotlar avvalo fuqarolarning Konstitusiya va qonunlarda belgilangan huquq va erkinliklarini amalda kafolatli himoyasini ta`minlash orqali ularni sud organlariga bo`lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qilayotgani alohida qayd etildi.
Aziz OBIDOV, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi matbuot kotibi:
— Mamlakatimizda o`tgan qisqa davr mobaynida sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta`minlash borasida qabul qilingan qonun hujjatlari va ko`rilgan amaliy tadbirlar ushbu sohadagi davlat siyosatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko`tardi, sud hokimiyatining fuqarolar huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdagi roli va ahamiyatini tubdan oshirdi.
Yig`ilishda Oliy sud Plenumining “Jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish to`g`risida” va “O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi qarorlari loyihasi muhokama qilindi.
Ma`lumki, fuqarolarning O`zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlarida mustahkamlab qo`yilgan huquq va erkinliklari mustahkam bo`lib, hech kim ularni sudsiz mahrum etishga yoki cheklashga haqli emas. Sud himoyasi – mustaqil sud hokimiyati tomonidan odil sudlovni amalga oshirish orqali ta`minlanadigan, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan himoya qilishning muhim instituti hisoblanadi.
Fuqarolarning sud himoyasida bo`lish huquqini ta`minlanishi Konstitusiyaning 44-moddasida belgilangan.Unga ko`ra, har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilishga haqli.
“Sudlar to`g`risida”gi qonuni 2-moddasida sudning vazifalari ko`rsatilgan.Unga ko`ra, O`zbekiston Respublikasida sud O`zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro hujjatlarda e`lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini sud yo`li bilan himoya qilishga da`vat etilgan.
Plenum majlisida muhokama etilgan “Jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish to`g`risida”gi qaror loyihasi aynan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish samaradorligini ta`minlash maqsadida ishlab chiqildi.
Ushbu qaror bilan sud himoyasi deganda, prosessual qonunlarda belgilangan tartibda amalga oshiriladigan, jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini tiklashga qaratilgan sudlar faoliyati tushinilishi kerakligi tushuntirilmoqda.
Birinchi instansiya sudida ish qo`zg`atish uchun zarur shartlar hisoblanadigan, qonunda nazarda tutilgan dastlabki shartlar mavjud bo`lganda, sud orqali himoya qilish uchun murojaat qilish huquqini amalga oshirish mumkin. Ushbu shartlarning mavjud emasligi sud tomonidan murojaatlarni qabul qilish va ko`rishni rad etish uchun asos bo`ladi.
Fuqarolik prosessual, Iqtisodiy prosessual, Jinoyat-prosessual kodekslari va Ma`muriy sud ishlarini yuritish to`g`risidagi kodeksiga muvofiq sudga murojaat qilish:
- fuqarolik, ma`muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar bo`yicha — da`vo arizasi, ariza (shikoyat) shaklida;
- buyruq tartibida ish yuritish bo`yicha, alohida tartibda yuritiladigan ishlar, alohida toifadagi ishlar va prosessual qonunlarda nazarda tutilgan boshqa hollarda — ariza shaklida;
- apellyasiya, kassasiya va nazorat instansiyasi sudlariga murojaat etilganda — shikoyat (protest) shaklida amalga oshiriladi.
Jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik prosessual, jinoyat-prosessual, iqtisodiy prosessual qonunlarga muvofiq sudlarning vakolatiga kirmaydigan masalalar bo`yicha sudga murojaatlari “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida belgilangan tartibda ko`rib chiqiladi. Qayd etilgan Qonun 25-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq davlat organlari, boshqa tashkilotlar yoki ularning mansabdor shaxslariga taalluqli murojaatlar sudga kelib tushganda, ular besh kunlik muddatdan kechiktirmay tegishli organlarga, bu haqda murojaat etuvchiga yozma yoxud elektron shaklda xabar qilingan holda yuborilishi lozim.
Shu bilan birga, sudlarning e`tibori murojaatlarni ko`rib chiqish uchun asossiz ravishda boshqa davlat organlariga yuborishga yo`l qo`yilmasligiga qaratilmoqda.
Sudga qilingan murojaatlar prosessual qonunlarda belgilangan qoidalarga muvofiq shakl va mazmunda rasmiylashtirilishi kerak. Murojaatlar sudga elektron hujjat shaklida ham yuborilishi mumkin.
MAJBURIY TALAB...
Murojaatda xususan, jismoniy shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash joyi haqidagi ma`lumotlar yoki yuridik shaxsning nomi va joylashgan eri haqidagi ma`lumotlar, berilgan murojaat bo`yicha huquqiy munosabatning mohiyati, murojaat va taqdim etilgan talabning yoki iltimosnomaning mohiyati, murojaatning sanasi ko`rsatilishi lozim. Murojaatda murojaat etuvchining imzosi (raqamli imzosi) bo`lishi ham majburiy talab hisoblanadi.
Shuni nazarda tutish lozimki, prosess ishtirokchilarining sud orqali himoya qilish huquqi ularga qonunda berilgan, qabul qilingan sud hujjatlari (ham qonuniy kuchga kirmagan, ham qonuniy kuchga kirgan) ustidan shikoyat qilish huquqi bilan ta`minlanadi.
Fuqarolik prosessual qonuniga muvofiq, fuqarolik ishlari bo`yicha sud hujjatining qonuniy, asosli va adolatli ekanligini qonunda belgilangan tartibda tekshirish haqida faqatgina, ishda ishtirok etuvchi shaxslar, shuningdek ishda ishtirok etishga jalb qilinmagan, ammo huquq va majburiyatlari haqidagi masala sud tomonidan hal etilgan shaxslar murojaat qilishga haqli.
Iqtisodiy prosessual qonun va ma`muriy sud ishlarini yuritish to`g`risidagi qonunga asosan ishda ishtirok etuvchi shaxslar, shuningdek ishda ishtirok etishga jalb qilinmagan. Ammo huquqlari va majburiyatlari to`g`risida sud hal qiluv qarori qabul qilgan shaxslar apellyasiya, kassasiya yoxud nazorat shikoyati berishga haqli.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik sub`ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo`yicha vakilga kassasiya va nazorat shikoyati bilan murojaat qilish huquqi berilgan, bundan tadbirkorlik sub`ektlari o`rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy nizolar, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan nizolar mustasno.
Jinoyat-prosessual qonunida sud hukmi va ajrimi ustidan shikoyat qilish huquqiga ega bo`lgan sud prosessi ishtirokchilarining doirasi aniq ko`rsatilgan.
Xususan, sudning hukmi, ajrimi ustidan mahkum, uning himoyachisi, qonuniy vakili, shuningdek jabrlanuvchi, uning vakili, hukmning fuqaroviy da`voga daxldor qismi ustidan - fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari, hukmning oqlash sabablari va asoslariga doir qismi ustidan – sudda oqlangan shaxs, uning himoyachisi va qonuniy vakili shikoyat berishga haqlidir.
Ishda taraf bo`lmagan shaxslar ham sud hukmining o`z huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor qismi ustidan shikoyat berish huquqiga ega.
Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi qonunga asosan ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ish bo`yicha sudning qarori ustidan, o`ziga nisbatan sudning qarori chiqarilgan shaxs, jabrlanuvchi, ularning qonuniy vakillari, advokat, shuningdek ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risida bayonnoma tuzgan organ shikoyat berish huquqiga ega.
Fuqarolik, iqtisodiy va ma`muriy sud ishlarini yuritishda ishtirok etuvchi taraflarning vakillari va advokatlari, bunday vakolatlar vakolat beruvchi tomonidan belgilangan tartibda berilgan ishonchnomada maxsus ko`rsatilgandagina, sud qarori ustidan shikoyat qilish huquqiga egadirlar.
Qonun bo`yicha nazorat instansiyasi sudiga murojaat qilishda ish bo`yicha qabul qilingan sud hujjatlari nusxalari, qonunda belgilangan hollarda esa, davlatboji va pochta xarajatlari to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinishi lozim.
Ushbu shartlarning bajarilmasligi va murojaat qiluvchining prosessual holatini belgilash imkoniyatining mavjud emasligi, umumiy qoidalar bo`yicha murojaatni ko`rmasdan qaytarish uchun asos bo`ladi.
Plenum qarorida sudlarning e`tibori murojaatlarni ko`rish muddatlari va murojaat bo`yicha qabul qilinadigan qarorlarni bayon qilish haqidagi qonun talablari, yoxud qonunchilik holatini murojaatning matni yoritilgan tilda tushuntirishga so`zsiz rioya etilishi kerakligiga qaratilgan.
Ishni birinchi instansiya sudida ko`rishda raislik qilgan sudya murojaatlarni o`z vaqtida ro`yxatga olish, ishlarni rasmiylashtirish va apellyasiya, kassasiya instansiyasiga yuborish muddatlariga rioya etilishi va prosess ishtirokchilarini ishni apellyasiya, kassasiya instansiyasi sudida ko`rish vaqti va joyi haqida xabardor qilinishiga shaxsan mas`uldir.
Agar murojaatlarda aniq bir ishni ko`rishda sud (sudya) tomonidan prosessual qonun normalari buzilganligi haqidagi vajlar keltirilgan va shikoyatni ko`rish jarayonida ushbu vajlar tasdiqlanganda, apellyasiya, kassasiya, nazorat instansiyasi sudlari ishni ko`rish natijasi bo`yicha xususiy ajrim chiqarishi va uning nusxasini tegishli sudyalar malaka hay`atiga yuborishlari lozim. Sud hujjatlarining ijrosi lozim darajada ijro etilmayotganligi masalalari bo`yicha yuqori turuvchi sudlarga kelib tushgan murojaatlar “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni talablariga asosan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosining tegishli hududiy boshqarmasiga yuboriladi, bu haqda nazoratni amalga oshirish uchun qaror qabul qilgan yoxud qarorni ijro etish joyi bo`yicha sudga xabar beriladi.
Jismoniy shaxslar va yuridik shaxslarning vakillarini qabul qilish jadvaliga asosan belgilangan kun va soatlarda qabul qilishni to`g`ri tashkil etish, sayyor qabullar o`tkazish vaqti va joyi to`g`risida o`z vaqtida xabardor qilish, shuningdek qabul qilish kunini asossiz ravishda ko`chirilishiga yo`l qo`yilmaslik zarur.
Jismoniy va yuridik shaxslarni sud orqali himoya qilish nafaqat ularning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini tiklash vositasi, balki odil sudlovni amalga oshirishda ham, umuman, faoliyatni tashkil etishda ham sudlar faoliyatidagi kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etish vositasi bo`lganligi sababli, sudlarga jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini muntazam ravishda tahlil qilib borish tavsiya etilmoqda.
Bundan tashqari, majlisda “O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining ayrim qarorlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi qaror loyihasi ham muhokama qilindi.
Yig`ilishda ta`kidlanganidek, ushbu Plenum qarorlari fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan huquqlari hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishga, qonun hujjatlarining sud amaliyotida aniq va bir xilda tatbiq etilishiga, yagona sud amaliyotini shakllantirishga, yangi qabul qilingan qonun hujjatlarini amaliyotda yanada samarali qo`llanilishiga xizmat qiladi. Ko`rib chiqilgan masalalar yuzasidan tegishli qarorlar qabul qilindi.
