Ismoil Shomurodov
“Darakchi” gazetasida chop etilgan “Panjara ortidan maktublar” turkumidagi hikoyalardan birini taqdim etmoqdamiz.
Xonim, bir kun kelib senga xat yozishim etti uxlab tushimga ham kirmagan.
«Xonim», deganimga xafa bo`lma, shunday deb o`rganib qolganman-da. Yozuvda yarashmas ekan, lekin ismingni yozish undan-da xunuk bo`lsa kerak. Xullas, koloniyaga kelishimning ertasi kuniyoq senga xat yo`llayapman, burun-so`g`in qilib yurmagan ishim… Bilgancha, qo`ldan kelgancha yozaveraman. Xatosi bo`lsa, kulma, maktabda a`lochi bo`lgansan, axir.
Qo`lga olinganimdan keyin sen bilan bafurja suhbatlashish nasib qilmadi, qanday qilib «tilimdan ilinganim»ni aytay. Chunki sening oldingdan gerdayib, «hech kim aybimni bo`ynimga qo`yolmaydi», deb chiqib ketganimdan hamon uyalaman.
Tergovchining yoniga boshlab kirishganda, ko`zim kompyuter qarshisida o`tirgan, o`ttiz yoshga ham etmagan yigitchaga tushib, «tergovchining shogirdi chiqar», deb o`yladim.
- Aka, o`tiring hozir, - dedi yigitcha xiyol boshini ko`tarib.
- Tezroq kelsa bo`lardi ustozingiz, bolalar kutib qoldi, - dedim norozilik bilan.
Yigitcha g`alati qarash qildi-da, yana yozishga sho`ng`idi. Kutdim. Asabiylashdim.
- Tergovni boshlaymizmi? – dedi nihoyat yigitcha monitordan bosh ko`tarib. – Shaxsingizni tasdiqlovchi hujjatingiz bormi?
Anqaydim – shu bola tergovchi emishmi? Ko`rinishidan o`g`limiz Husniday-da. Husni sen damlab bermasang, choyiniyam icholmaydi. Bu bo`lsa, tergov qilarmish. Bir jihatdan sevindim ham. Buni bir deganda laqillatib, nog`oramga o`ynataman. Bo`ynimdan aybni echib tashlaganini o`zi bilmay qoladi.
- Mana, bir hazilni deb yoningizda o`tiribman, o`rtoq kapitan, - dedim tergovchiga uni mensimay turgan esam-da, o`zimni past olib. Ko`rib turibman, unvoni «katta leytenant», lekin «kapitan» deb g`ururini qitiqlamoqchi bo`ldim.
- Yaxshi hazil ekan, bir odam o`lib ketibdi, - kesatdi tergovchi pasportimni o`qiyotgan mahali va jiddiylashdi. – Nimada ayblanayotganingizni bilasizmi?
- Bilaman, «xavf ostida qoldirish», degan moddangiz bor ekanmi?
- Meniki emas… Jinoyat kodeksining moddasi… - aniqlik kiritdi tergovchi. - Jabrlanuvchi bilan munosabatlaringiz qanday edi?
- Zufar bilanmi? Qanaqa jabrlanuvchi? O`lib ketdi-ku, bechora, - miyig`imda kuldim.
- Savolga javob bering, - tergovchi hazilni tushunmadi.
- Zo`r edi, o`ladi, deb xayolimga kelmagan. Tasodif-da… Baxtsiz tasodif.
- Baxtsiz?! – tergovchi shunday dedi-da, birdan hovuri bosildi, sovuqqonlik bilan so`radi. - Qo`yilayotgan aybning nimaligini tushundingizmi o`zi?
To`satdan hayajonini ko`rsatib, birdan o`zini bosganidan tushindimki – tajribasiz, hayajonini bildirib qo`yayapti. Bilishimcha, tergovchi sovuqqon bo`lishi, har qanday holatga bosiqlik bilan qarashi lozim. Bir vaqtning o`zida hayajonlanishi u men tomonda emasligini, Zufarning o`limidan ta`sirlanganini bildiradi.
Qiziq, bunga nima ekan? Zufarning oilasi da`vo qilayotgani yo`q, bu oddiy baxtsiz tasodifligini hamma biladi. Meni qamagan bilan bu bolaning shoxi chiqarmidi?
- Tushundim, tushundim, advokatim hammasini aytib berdi, - shoshib «hujum»ga o`tdim.
Bu bilan tergovchini burchakka qisib qo`ymoqchi bo`ldim. «Biz ham anoyi emasmiz, advokatniyam bilamiz», deganday-da.
- O`zingizni aybdor sanaysizmi? – tergovchi ko`zlarimga baqraydi.
- Nega aybdor bo`larkanman? Shunchaki hazil-ku… - shunday dedim-da, birdan xayolim qochdi. Shoshib to`g`riladim. – Yo`q, hazil emas… Latifa aytdi, kulib yubordim, ehtirosga berilib, «e, malades-e», deb elkasiga bir shappati urgan edim, mast emasmi, qalqib, suvga yiqildi. Bosh bilan sho`ng`ib, qaytib chiqmadi.
- Nima, sho`ng`idi-yu, chiqmadimi?
- Chiqmadi, - dedim ko`zlarimni jo`laytirib. – Oldiniga qayiqning ostidan o`tib, meniyam suvga itarib yubormoqchi, deb o`ylab, narigi tomonga o`tdim, boshi chiqishi bilan «vax» deb qo`rqitmoqchi bo`ldim.
- Chiqdimi? – bu savoldan ko`ra ko`proq kinoyaga o`xshab ketdi, lekin javob berishim zarur. Har holda tergovchi.
- Chiqmadi-da… Shu ketgandan yo`qoldi.
- Zufar do`stingiz suvdan chiqmasligini qachon bildingiz?
- Ancha kutdim, o`n daqiqalar o`tdi, cho`kib ketdiyov, deb o`yladim, - dedim boshimni xam qilib g`amgin ohangda. Har holda vafot etgan do`st haqida gapiryapman.
- Olib chiqishga urinmadingizmi?
- Urinaman?! O`zim ham cho`kib ketaman-ku. O`likni g`avvoslar bir soat deganda zo`rg`a olib chiqishdi-ku, menga yo`l bo`lsin?
Tergovchi olayib boqdi, yuzidan norozilikmi, asabiylashishmi, shunga o`xshash bir nima yilt etib o`tdi. Sezdim, gapim yoqmadi. Hujumga o`tdim:
- O`sha holatda hech nima qilolmasdim, qo`limdan kelmasdi. Advokat tushuntirdi… Aybim yo`q! Bilasiz, advokatim sizga o`xshab tergovchi bo`lgan, o`ttiz yil jinoyat tergov qilgan.
Advokatni eslatib, to`g`ri qildim chamasi, tergovchi nigohini chetga oldi, o`zini ortga tashlab, kreslosiga suyandi. Bir xo`rsinib qo`ydi va yana engashib, kompyuteriga boqdi-da, yozishga chog`landi:
- Suv omboriga nega boruvdingiz?
- Cho`milmoqchi edik. Havo isib ketdi-ku, ko`ryapsiz, - bo`ynimdan quyilib kelayotgan terni dastro`molcha bilan artdim. Biroz hayajonlanayotgandim, sezilmasin deb yuzimni bir-ikki siladim va noligan bo`ldim. – Qirqdan oshdiyov… Sizdayam kondisioner yo`q ekan.
Bu bilan «o`zing kimsan, meni tergov qilasan?» demoqchi edim. Tergovchi menga boshdan oyoq razm soldi. Gapimning mazmunini tushundi, chamasi.
- Zufar Zafarovich Safarovni qachondan beri bilasiz? – so`radi do`rillab. Negadir ovozidan yuragim muzladi, yosh bolayam shunaqa sovuq gapiradimi? Bildirmaslikka harakat qildim.
- Zafarovich?!. A?! Ha!!! Bolaligimdan beri… Bog`chagayam birga borganmiz.
- Shunaqami? – tergovchi hayron. – Maktabdayam birga o`qiganmisiz?
- O`n yil!
Tergovchi o`ylandi. Bir o`girilib, ortga, derazaga boqdi, so`ng eshikka o`girildi, klaviaturani o`ynadi, sichqonchani silkitdi.
- Cho`milishni yaxshi ko`rasizmi? – gapini yo`qotdi, chamasi, tergovchi mavzudan uloqib ketdi.
- Nima?! – tushunmadim.
- Suzishni deyman, yoqtirasizmi?
- Zufarning bolalari aytdimi? O`sha kuni suv omboriga boramiz, deb uni uyidan olib chiqqan edim…
- Suzishni qaerda o`rgangansiz, deyman? – tergovchi savolni boshqachasiga qo`ydi.
- Ha, uni aytasizmi? Bir paytlar quruvchi bo`lganman, o`sha, suv ombori qurilishida ishlaganman… O`sha paytlarda suv ombori o`rnidan anhor oqardi. Keyin ko`lmak paydo bo`ldi, o`shanda kun issig`ida cho`milib, suzishni o`rganganman.
Javobim tergovchini qoniqtirdimi, ma`noli qilib qosh chimirdi.
- Do`stingiz, Zufar ham ishlaganmi suv omborida?
- Yo`q, u bormagan, shuning uchun suv omborini yoqtirmaydi. Mehnati singmagan-da.
- U bilan tez-tez suv omboriga borib turarmidingiz?
- Aytdim-ku yoqtirmasdi, deb.
- Oxirgi marta qachon u bilan boruvdingiz?
- Bir oy oldin, maktabni bitirganimizning yigirma yilligini suv bo`yida nishonlagandik.
- Zufar Zafarovich Safarov ham cho`milganmi o`shanda?
Rosti, bu tushunmaydigan, g`alcha tergovchidan hayronman. Shungayam ishonib ish topshirishadimi hech zamonda?
- Aytdim-ku, Zufar suzishni bilmasdi, suvdan o`lguday qo`rqardi.
- Ha, shunaqami? – tergovchi nopisandlik bilan aytilgan gapimni tushundimi, yuzi qizardi, soddaligidan xijolat tortdi.
- Shunaqa! – o`z ustunligimni yana bir bor ta`kidlab qo`ydim.
Tergovchi kompyuteriga nimalarnidir yozdi.
- Oldin so`rang, keyin o`ynarsiz shu kompyuteringizni, - dedim nopisandlik bilan.
Sezyapman, qo`lim baland kelyapti, hozircha ruhiy ustunlik men tomonda. Bosimni kuchaytirdim.
Shu paytgacha, kompyuterda faqat o`yin o`ynaladi, deb o`ylarkanman. Buyam bekorchi, dangasa bolang - Husnining ta`siri-da.
- Hozir, hozir, - dedi tergovchi soddalik bilan.
Oraga jimlik cho`kdi, biroz o`tib, tergovchi negadir yuzi yorishib, menga boqdi.
- O`sha kuni spirtli ichimlik ichganmidingiz?
- Qiziq ekansiz-ku, kim suv bo`yiga borib, ichmaydi? Unda qirg`oqqa borishdan maqsad nima? Yosh ekansiz-da, hayotni bilmaysiz.
Endi ochiq-oydin tergovchini mensimay boshladim. Munosabat o`zini tutishiga qarab-da.
- Zufar Zafarovich Safarov-chi, uyam spirtli ichimlik ichganmidi?
Tergovchining gapidan bir kulgim keladi, bir asabiylashaman. Nima degani u «spirtli ichimlik ichganmidi?» «Ichganmidi?» de qo`y, hammasi tushunarli bo`ladi. «Zufar Zafarovich Safarov» degani-chi? Odamga o`xshab gapirsa bo`lmaskanmi?
- Ichgandi, ichgandi, mast edi, - dedim ovozimni bir pog`ona balandlatib. – O`lganning ortidan yomon gapirish kerak emas-ku, lekin siz uchun Zafarovich, deb ulug`lashingiz shart emas, Shunchaki Zufar deyavering. U bechorani bir umr hech kim «Zafarovich» demagan… Safarov ekanini esa maktabdan keyin o`ziyam unutib yuborgan.
Tergovchi yana nimadir yozdi.
- Nima qilyapsiz? – so`radim bo`y cho`zib.
- Aytgan gaplaringizni yozib boryapman, - dedi u soddalik bilan. – Esimdan chiqmasin, deyman-da. Axir bu tergov-ku.
- Tajribangiz yo`q ekan, - dedim istehzo bilan. – Ilgari bir marta ishim tergovga tushgan…
- Qanaqa ish? – tergovchi so`zimni bo`lib, shoshib so`radi.
- Bunga aloqasi yo`q, - uning hovliqishini tushunmadim, - shaharga musobaqa borganimizda janjalga guvoh bo`lganman. Guvoh sifatida chaqirishgan.
- Qanaqa musobaqa?
- Suzish bo`yicha musobaqaga tumandan vakil bo`lib borganman. Lekin o`rin ololmaganman, shuni bilmoqchi bo`layotgan bo`lsangiz…
Oraga jimlik cho`kdi, birdan boya boshlagan gapim yodimga tushdi.
- Ha, tergovni aytayotgan edim… O`shanda guvoh bo`lib borganimda, tergovchi ko`pni ko`rgan, tajribali odam ekan. Hech narsani so`ramay, bir varaq qog`ozga qo`l qo`ydirib olgan. Yaxshilab o`qib oling, sudda so`rashsa shu gaplarni aytib berasiz, deb tayinlagan ham. Ana tergovchi, men bormasimdan hammasini yozib qo`ygan ekan… Siz bo`lsa…
So`nggi so`zim malomatli jarangladi. Tergovchi o`zini oqladimi, kinoya qildimi, tushunolmadim:
- Bizga ularday bo`lishga hali ancha bor…
Tergovchi ishiga sho`ng`idi, men zerikdim. Manavi ona suti og`zidan ketmagan tergovchining asabimga o`ynab, olib o`tirishidan jahlim chiqayotgan edi.
- Ishingni tezroq tugatsangiz bo`lardi, meni kutib qolishdi, - dedim nihoyat betoqatlanib. – Har holda ishli odammiz.
- Hozir… Birdan qaror yozyapman, - tergovchi boshini ko`tarmadi.
- Qaroringizni men ketgandan keyin yozarsiz, - dedim balandparvozlik bilan.
Nihoyat ishi tamom bo`ldi chamasi, tergovchi printerga qog`oz qo`yib, nimalarnidir chop etdi, so`ng ularni bir qur, erinmay o`qib, menga uzatdi:
- Sinchiklab o`qing-da, e`tirozingiz bo`lmasa, imzo cheking.
- Nimasini o`qiyman, qo`l qo`yib yuboraveraman, biz sizga o`xshab maydakash emasmiz, - dedim qo`limni uzatib, - ruchkani bering.
- O`qing, - dedi keskin tergovchi.
Noiloj o`qidim. Hammasi to`g`ri, nima degan bo`lsam hammasini birga bir yozgan.
- To`g`ri, - dedim. – Ruchkani uzating, qo`l qo`yib beraman.
Tergovchi ruchkani uzatdi:
- Har bir varaqning ostiga imzo qo`ying. So`nggi varaq tagiga, qo`lingiz bilan «hammasi mening so`zimdan, to`g`ri yozib olingan», deb biting.
Yozdim-da, ruchkani stol ustiga otib yuborib, «omin» qilganday ikki qo`lim bilan shoshib yuzimni siladim, o`rnimda turdim:
- Biz ketdik!
- Qayga?! – tergovchi ham turdi.
- Kuzatish shart emas, yo`lni o`zim topib olaman, - dedim nihoyat bu mijg`ovdan qutulayotganimdan xursand bo`lib.
- Sizni hibsga olish haqida qaror chiqardim, hozir sanksiya olish uchun sudga boramiz, - dedi tergovchi qog`ozdan o`qib berayotganday rasmiylik bilan. – Siz hayoti xavf ostida qolgan, o`zini himoya qilish imkoniyatidan mahrum bo`lgan shaxsga yordam ko`rsatmaslikda ayblanib, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 117-moddasi bilan ayblanib, hibsga olindingiz.
Tergovchining gaplaridan turgan joyimda qotdim, badanim muzlab, bijirladi. Ustimdan sovuq suv quyilganday bo`ldi.
- Nima?! Bu nima deganingiz? Qanaqa jinoyat?
Tergovchi qog`ozlarga bir qur ko`z tashladi, so`ng menga boqdi.
- Tushunmadingiz, chamamda, - dedi bu safar odamga o`xshab, - siz Zufar Safarovni suvga itarib yuborib, suzolmasligini, mastligini bilgan holda, unga yordam bermagansiz. Odam o`lishiga sabab bo`lgansiz.
Tushunmay anqayib turdim-da, nihoyat tergovchi Zufarning mastligini menga qarshi ishlatayotganligini payqab qoldim.
- Men ham mast edim, - dedim hovliqib.
Bir zumda demak, mastlik odamning aybsizligini bildirarkan, degan xulosaga kelgandim.
- Ha, mast bo`lgansiz. Bu sizning aybingizni og`irlashtiradi.
- Aytdim-ku, qaytib chiqmadi, deb qanday yordam berardim, - o`zimni himoya qilishga o`tdim.
Joyimga qayta o`tirib qolgan edim.
- Mana shu, aytganingiz uchun sizni hibsga olishga qaror qildim, chunki tergovni aldamoqchisiz… Zufar Safarovning tirnoqlari orasidan qayiq bo`yog`i parchalari topilgan. U qayiqqa yopishib, hayot uchun kurashgan. Siz yordam bermagansiz.
Bilganini qara! O`sha paytda tepamizda turganday.
- Yordam bersam o`zimniyam tortib ketardi, - dedim o`zimni oqlab.
- Sizday ustasi farang suzuvchi qo`rqmasangiz bo`lardi, - dedi tergovchi.
Kampir, qolganini o`zing ham bilasan. Sud… Hukm… Uch yil… O`tiribman… Alam qiladigani, bularning hammasi o`z ahmoqchiligimdan, tergovchini mensimay, unga o`ylamay gapirganimdan…
Qiziq tomoni, bu haqda boya bir ziyoliga dardu hasrat qilsam, u nodon: «haliyam tushunmabsan, sen bu erda gaping emas, qilmishing uchun o`tiribsan», deydi. Gapini qara, ahmoqning! Nima deganini o`zi bilmaydi.
Salom bilan men, ering.
