Shu paytga qadar dunyoning biror bir davlati tomonidan tan olinmagan "Tog`li Qorabog` Respublikasi" 2024 yil 1 yanvardan tugatiladi. "Tog`li Qorabog` Respublikasi"ni tugatish haqidagi farmonni hududning muvaqqat rahbari Samvel Shahramanyan imzolagan...
Xabaringiz bor, 2023 yilning 19 sentyabr kuni Ozarboyjon konstitusiyaviy tuzumni tiklash maqsadida Qorabog`da «mahalliy aksilterror tadbirlari» o`tkazilishini e`lon qildi. Ertasi kuni o`t ochishni to`xtatish bo`yicha kelishuvga erishildi - uning shartlaridan biri Qorabog` armiyasini qurolsizlantirish va arman harbiylarini tan olinmagan respublikadan olib chiqib ketish edi.
Qorabog` armanlari va Ozarboyjon hukumati vakillari «reintegrasiya, Qorabog` armanlarining huquqlari va xavfsizligini ta`minlash masalalarini muhokama qilish» uchun bir qator uchrashuvlar o`tkazdi, biroq kelishuvga erisha olmadi. Garchi Ozarboyjon hukumati Qorabog`dagi armanlar uchun tinchlik va xavfsizlikni kafolatlasa-da, qisqa vaqt ichida 65 mingdan ortiq arman Qorabog`ni tark etdi.
Qorabog`ni hisobga olmaganda, Ozarboyjon tarkibiy jihatdan shaharlar, tumanlar va Naxichevan Muxtor Respublikasidan tashkil topgan. Endi Tog`li Qorabog` yoxud Arsax deb ataladigan soxta mamlakat yo`qoladi. Ozarboyjon bu hududni avvalgidek viloyat deb ataydimi, tumanlarga bo`linadimi, bu haqda rasmiy ma`lumot yo`q. Ammo, shunisi aniqki, Qorabog` endi soxta respublika ham, muxtor viloyat ham emas.
Moziyga nazar
Qorabog` muammosi siyosat maydonida paydo bo`lganidan beri oradan o`ttiz yil o`tdi. Muzokaralar, uchrashuvlar, bahs-munozaralar salkam 30 yil davom etdi.
Xo`sh, bu muammoning asl mohiyati nimadan iborat edi? Masalaga oydinlik kiritish uchun ancha ortga chekinishga to`g`ri keladi. Qorabog` hozirga qadar rasman Ozarboyjon Respublikasi tarkibidagi muxtor viloyat hisoblanadi. Bu hudud asrlar mobaynida asosan turkiy davlat tuzilmalari tarkibida bo`lib kelgan. Amir Temur ham 1386-1387 yillarda Eron Ozarboyjonini zabt etib, qishni Qorabog`da o`tkazgani haqida ma`lumotlar bor.
Buyuk o`zbek shoiri Lutfiy ham o`z she`rlarida Aras daryosi Qorabog`ni tilga oladi:
Ne kiprukimizning orasida Arosi bor,
Ey ko`zi qaro, bog`i visoling havosidin
Ko`zum Qorabog`inda tushub, xayli xayoling,
Bir lahza emas xoli yoshimning Arosidin.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Qorabog`ga asosan 1828 yilda Rossiya bilan Eron o`rtasida imzolangan Turkmanchay sulh bitimiga asosan 130 ming nafardan ortiq armanlar ko`chirib keltirilgan. Biroq, ular ham Qorabog` va unga tutash hududlar qadim-qadimdan o`z ajdodlariga tegishli bo`lgani haqidagi da`voni ilgari surib kelishdi.
1920 yilda Ozarboyjon Demokratik Respublikasi Sovet Ittifoqiga tarkibiga qo`shib olingach, 1923 yil 7 iyulda armanlarning son jixatdan ustunligini hisobga olgan holda Qorabog`ga muxtor viloyat maqomi berilgan.
Bitmagan yara
Bu hududda chigal vaziyatning yuzaga kelishining ikkinchi to`lqini sobiq imperiyaning emirilish yillariga to`g`ri keladi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, 1989 yilda Qorabog` aholisi 189 085 kishini tashkil etgan. Shundan 76,9 fizini armanlar, 21,5 foizini ozarboyjonlar, 1,6 fizini ruslar va bshqa millat vakillari edi.
Viloyatda tarkibiy jihatdan ko`pchilikni tashkil etgan armanlarning, xususan Qorabog` ayirmachilarining Ozarboyjondan ajralib chiqishga intilishi Armaniston SSR hukumati tomonidan qo`llab-quvvatlandi. Ikki xalq va davlat o`rtasidagi qurolli harakatlarning boshlanib ketishi 1988 yil fevralda Qorabog` Muxtor viloyati kengashining Ozarboyjon tarkibidan ajralib, Armanistonga qo`shilish haqidagi qarorining qabul qilinishi bilan bog`liq.
Armaniston Oliy kengashi 1989 yilning 1 dekabrida "Armaniston va Tog`li Qorabog`ni qayta birlashtirish to`g`risida"gi qarorni qabul qilgach, bu boradagi hatti-harakatlar yanada keskin tus oldi. 1988-1993 yillar mobaynida Ozarboyjonnning Qorabog` muxtor viloyati va unga yondosh bo`lgan ettita tuman ishg`ol qilindi. Natijada qanchadan qancha begunoh insonlarning qoni to`kildi.
Qorabog` viloyatning Armaniston bilan umumiy chegarasi bo`lmagani bois ushbu mamlakat hududi va Qorabog` oralig`ida bo`lgan Lochin, Kelbajar, Qubodli, Zangilon, hatto bu oraliqda bo`lmagan Ag`dam, Fuzuliy va Jabroil tumanlari - Ozarboyjon Respublikasi umumiy er maydonining 20 foizi 30 yilga yaqin ishg`ol ostida qolib keldi. 25 ming nafardan ortiq inson bu bosqinning qurboniga aylangan, 50 mingdan ortiqi turli darajada tan jarohati olgan.
Dunyo ahli nigohida
Vaziyat taqozosiga ko`ra, ikki mamlakat o`rtasidagi har tomonlama aloqalar tamomila to`xtab qoldi. Bu esa, na Ozarboyjon, na Armanistonning har taraflama manfaatlariga uyg`un keladi. Qorabog` mojarosi tarixiy aloqalarning qayta tiklanishi yo`lidagi asosiy to`siq bo`lib keldi.
Bu masala allaqachon dunyo hamjamiyati diqqat markaziga ko`tarilgan. Muammoni bartaraf etish yuzasidan bir qancha xalqaro uchrashuvlar o`tkazilgan. 1992 yilda Janubiy Kavkazdagi bu jiddiy muammoni hal etish yuzasidan Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining AQSh, Rossiya va Fransiya davlat rasmiylaridan iborat Minsk guruhi tashkil etildi. Mazkur guruh vakillari shu paytga kadar har ikki davlat hamda Qorabog` rahbarlari bilan o`nlab marotaba uchrashuvlar o`tkazdi, muzokararlar olib bordi.
1993 yilda BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan ikki davlat orasidagi munosabatlarni yaxshilash, harbiy xarakatlar va dushmanchilik munosabatlariga barham berish, Qorabog` muammosini adolatli hal etish, Ozarboyjonning bosib olingan hududlarini qaytarib berish va u erdan qurolli kuchlarni olib chiqib ketish singari talablar ilgari surilgan uchta rezolyusiyasi qabul qilingan bo`lsa-da, Armaniston hukumati bosib olingan hududlarini qaytarish masalasini orkaga surib keldi. Qorabog`da esa, boshqaruv to`la-to`kis armanlar qo`lida edi. Bu hududda dunyoning biror mamlakati tomonidan tan olinmagan Tog`li Qorabog` (Arsax) Respublikasi deb atalgan tuzilma tashkil etildi.
Ikki mamlakat rahbarlari o`rtasida bu ziddiyatni tinch yo`l bilan bartaraf etish yuzasidan olib borilgan muzokaralar amaliy natija bermagach. 2017 yilning aprel oyida ilk bor Ozarboyjon o`z tarixiy tuproqlarini qaytarib olish bo`yicha harbiy harakatlarga qo`l urdi. Bir oyga qin davom etgan to`qnashuvlarda bir qancha qishloqlar duman qo`lidan ozod qilindi.
Ikki davlat o`rtasidagi qurolli to`qnashuvlar 2018 yilda, shuningdek 2020 yilning iyun oyida ham kuzatilgan.
Qorabog`ning oppoq tongi muborak!
2020 yilning 27 sentyabr kuni tong saharda Ozarboyjon va Armaniston o`rtasida qurolli harakatlar boshlandi. 44 kun davom etgan harbiy harakatlar natijasida armanlar ishg`oli ostida bo`lgan hududning katta qismi ozod qilingdi. 2020 yil 10 noyabr kuni Rossiya Federasiya rahbariyatining aralashuvi bilan harbiy harakatlar to`xtatildi. Armanlar yashaydigan asosiy hudud – Qorabog`ning markaziy shahri bo`lgan Xonkendi (armanlar uni Stepanakert deb atashardi) taqdiri qariyb uch yilki mavhumligicha qolib keldi.
So`nggi bir hafta ichidda yuz bergan voqealar tariz o`zanini tamoman o`zgartirib yubordi. 30 yillik ishg`oldan so`ng Qorabog` asl egasi – Ozarboyjonga qaytdi. Albatta, buning uchun Ozarboyjon xalqi ozmuncha qon to`kmadi, minglab asl o`g`lonlaridan ayrildi. Armanlarga ham oson tutib bo`lmaydi. Shovinistik hukumatning johilona siyosati o`z xalqi boshiga katta kulfatlarni yog`dirdi. Ammo, bunda Ozarboyjonning ayblash adolatdan bo`lmaydi...
Qorabog`da oppoq tonglar otayotgani rost bo`lsin! Qardosh Ozarboyjonga g`alaba muborak!
Rustam Jabborov, jurnalist
