Kunlardan bir kuni hayotida ro`shnolik ko`rmagan baxtiqaro bir yigit o`z joniga qasd qilishga qaror qildi, to`g`rirog`i, o`zini otmoqchi bo`ldi.Yigit baxtsiz bo`lish bilan birga juda uyatchan ham edi. Shu bois biror zotning e`tiborini tortmaslik va bezovta qilmaslik uchun o`zini o`ldirish maqsadida qabristonni tanladi. Xudkushlikni qoq yarim tunda, oy to`lgan kechada amalga oshirishni diliga tugib qo`ydi. Shunday qilib, oydin kechada qabristonga kirib, qattol qismat ila so`nggi hisob-kitobni tugatish uchun qulayroq o`rindiq izlay boshladi.
Qabrlar orasida tentirarkan, birdan baqirib yuborayozdi: oy nuri ostida qarshisida qora libosda, qanotli bir qiz turardi! Yaxshiroq tikilib qaragandan keyingina yigit engil nafas oldi: bu oddiygina haykal ekan. G`arbda bevaqt xazon bo`lgan bolalar va qizaloqlarning qabrlari ustiga shunday farishta haykali o`rnatish udumi bor. Lekin ayni damda yigitning e`tiborini boshqa bir narsa o`ziga tortdi. Haykal ostiga marhuma qizchaning ism-sharifiyu tavallud va vafot etgan sanalaridan tashqari lotin tilida quyidagi mazmundagi yozuv ham bitilgan edi: “Hoy, uzoq yo`l yurib, horigan yo`lovchi! Shu erda bir zumga tin ol. Seni oldinda yana olis yo`l kutmoqda. Yo`lingda davom et va toki bilagingda kuching, oyog`ingda mador bor ekan, toki vujudingda mushtdekkina yuraging urib turgan ekan, baxt nashidasidan bahramand bo`l...”
Ushbu so`zlar joniga qasd qilmoqchi bo`lgan yigitga shunchalik qattiq ta`sir etdiki, u ortiga bir oz tisarildi-da, qo`lidagi to`pponchani uzoq-uzoqlarga uloqtirdi. So`ng ortiga o`girilib, istiqboli tomon yugurib ketdi. Mana shu tarzda bo`lg`usida so`zning qudrati ila o`tkir qalam sohibi bo`lib etishgan avstriyalik yozuvchi — Stefan Sveyg bir o`limdan qoladi...
Buyuk adib, munaqqid, ko`plab g`aroyib novellalar muallifi Stefan Sveyg 1881 yilning 28 noyabrida Vena shahridagi badavlat xonadonda, to`qimachi korxona egasi Moris Sveyg oilasida dunyoga keladi. Yozuvchining bolaligi va o`smirligi haqida ko`p narsa ma`lum emas. Sveygning o`zi bolaligini, barcha zodagon oilalarida bo`lganidek, zerikarli va oddiy o`tganini ta`kidlagan. 1900 yili gimnaziyani tamomlab, Vena universitetining falsafa fakultetida tahsilni davom ettiradi. Adabiyot bobida Sveygning ilk mashqlaridanoq “ketmoni ucha boshlaydi”. Ota-onasiga ortiqcha yuk bo`lishni istamagan bo`lajak adib talabalik chog`idayoq cho`ntagidagi bor chaqalarini qoqishtirib, o`z hisobidan “Kumush torlar” deb nomlangan ilk she`riy kitobchasini nashr ettiradi va uni pochta orqali taniqli shoir Rayner Mariya Rilkega yuboradi. Mana shu ilk kitobchadan boshlab Stefan Sveyg bilan Mariya Rilke o`rtasida juda uzoq davom etgan do`stlik rishtalari bog`lanadi.
Universitetni tamomlagan Stefan Sveyg dunyo bo`ylab sayohatga otlanadi. Dastlab Ovro`padagi (London, Parij), keyinchalik Osiyo va Amerika qit`asidagi ko`plab shaharlarni tomosha qiladi. Birinchi jahon urushi oxirlab qolgan 1917 yildan boshlab u Shvesariyada istiqomat qiladi. Ayni shu kezlar buyuk fransuz adibi Romen Rollan bilan do`stlashadi, hatto Rollanni “Ovro`pa vijdoni” deya alqab, unga bag`ishlangan samimiy ocherkini e`lon qiladi.
1922 yildan boshlab Stefan Sveyg nomini mashhur qilgan kitoblar birin-ketin dunyo yuzini ko`radi. Adibning tarixiy-biografik yo`nalishda yozilgan “Erazm Rotterdamusning shukuhi va fojiasi”, “Mariya Styuart”, “Bashariyatning yulduzli onlari” asarlari, ayniqsa, bir-biridan ajoyib-g`aroyib novellalari yangilanayotgan Ovro`pa adabiyotida katta o`zgarish bo`ldi.
Sveyg qisqa janr ustalarining asarlaridan ajralib turuvchi o`zining novella andazasini yaratgandi. Uning novellalari dramatizmga boyligi, noodatiy syujetlari bilan o`quvchini lol qoldirib, inson taqdiri naqadar shafqatsiz ekanligi ustida bosh qotirishga undaydi. Ulardagi voqealar ba`zida quvnoq, ba`zida xatarli sayohat-safarlarda ro`y beradi,barchasi sanoqli daqiqalarda, inson o`z manfaatlaridan voz kechib, o`zini qurbon qila olishga qodirligi elakdan o`tkaziladigan damlarda ro`y beradi. Har bir hikoyaning mag`zini esa asar qahramonining kuchli hayajon yoxud jazava holatida irod etadigan monolog tashkil etadi (“Notanish ayol maktubi”, “Quturgan qotillar”, “Murabbiya”, “Yondirguvchi tilsim”, “Leporella”, “Yangi kasb bilan tuyqus tanishuv”, “Kuygan ko`ngil faryodi” kabi novellalar shular jumlasidandir).
Yigirmanchi asr mumtoz adabiyotining eng sevib o`qiladigan jozibali asarlari muallifi sanalmish Stefan Sveygning novella va hikoyalari “Ayol hayotidan yigirma to`rt soat” umumiy nomi ostida O`zbekiston Matbuot va axborot agentligi “O`zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyida nashr etilgan. Ushbu nashr shunisi bilan ahamiyatliki, undagi novella va hikoyalar asliyatdan – nemis tilidan Botir Rahmonov taomonidan o`zbekchalashtirilgan. Yozuvchining mazkur to`plamidan joy olgan “Yondirguvchi tilsimot”, “Ayol hayotidan yigirma to`rt soat”, “Amok” kabi hikoyalardagi qahramonlar hayotini kuzata turib, asrlar davomida sayqallanib avlodlardan avlodlarga meros bo`lib kelayotgan chin insoniy qadriyatlar, nokiz tuyg`ular umrning ma`lum bir fasllarida shavqatsiz to`fonli sinovlarga duch kelishi va bu sinovlarda ular aql hamda axloq me`yorlariga tayanibgina o`z muvozanatini saqlab qolishi mumkinligining guvohi bo`lasiz. Hikoyalarni o`qiyotib ayol qalbi deb ataluvchi hissiy to`lqinlar bilan to`lib-toshgan tilsimli ummonning tub-tubiga nazar tashlagandek, undagi maftunkor jilvalar sririni anglagandek bo`lasiz. Ijodkor usta musavvir singari sayqal bergan voqea va lavhalar tasviridan maroqlanish bilan birga inson taqdirining o`ta murakkab echimlarga boy ekanligidan hayratlanasiz.
O`z novellalarida Sveyg inson yuragi himoyasiz, mehrga tashnaligini, har qanday jasorat, qahramonlik, gohida jinoyat ham insonda kuchli his-tuyg`ular toshqinini keltirib chiqarishini ta`kidlashdan charchamasdi. Uning birgina “Notanish ayol maktubi” novellasini o`qigan buyuk rus adibi Maksim Gorkiy Sveygni ayol kishining ichki kechinmalari, ruhiyati bilag`oni, deya e`tirof etib, ushbu novellani ayolga bag`ishlangan eng yaxshi asar ekanligini alohida ta`kidlaydi.
30-yillarda Sveyg ikki o`t orasida qoladi. Fashizmning tobora chuqurroq tomir otayotganini birinchilardan bo`lib sezgan Stefan 1934 yili Avstriyadan bosh olib chiqib ketadi. Rasmiy ravishda yangi asari — “Mariya Styuart” qahramonining tarixiy o`tmishini Britaniya arxivlaridan titib ko`rishni ro`kach qilgan bo`lsa-da, qalbining tubida endilikda vataniga qaytib kelolmasligini his etardi. Shundan so`ng haqiqiy darbadarlik boshlanadi.
Ikkinchi jahon urushining boshlanishi Stefan Sveygni Amerika qit`asiga “haydadi”. U Birinchi jahon urushi insoniyat tarixidagi so`nggi urush bo`lib qoladi, degan xomxayolga borgandi.
1942 yilning 23 fevralida butun dunyo ro`znomalarining birinchi sahifalaridayoq quyidagi shov-shuvli xabar paydo bo`ladi: “Taniqli avstriyalik yozuvchi Stefan Sveyg va uning rafiqasi Sharlotta Rio de Janeyro shaharchalaridan biri Petropolisdagi kulbalarida o`z jonlariga qasd qilishdi”. Yuzlab, minglab odamlarni yuhodek o`z domiga tortayotgan urush davrida bu xabar uzoq vaqt shov-shuv bo`lib qololmasdi. Kimdir bunga zamondoshlarini xudbinlarcha mensimaslik. deb qarasa, kimdir buni hayrat-la qabul qildi.
Xudkushlik qilishga Sveygda hech qanday arzirli sabab yo`q edi. Uni na ijodiy inqiroz, na moliyaviy qiyinchilik, na biror kasallik, na shaxsiy hayotda uchraydigan qo`ydi-chiqdilar bezovta qilardi. To`g`ri, 30-yillarning o`rtalariga kelib Germaniyada uning kitoblarini o`qish va sotish taqiqlangan edi. Shunday bo`lsa-da, Amerika noshirlari adibni quchoq ochib kutib olishgandi. O`limidan bir kun oldin o`zining so`nggi asarlari — “Shaxmat novellasi” hamda “Kechagi dunyo”ni o`sha noshirlardan biriga jo`natadi. Keyinroq yozuvchining stolidan tugallanmagan bir necha qo`lyozmalar ham topiladi: Balzak haqida tarixiy biografiya, Montenga bag`ishlangan ocherk va hali sarlavhasi qo`yilmagan roman.
Shaxsiy hayotda ham uning omadi kelgandi. Yigirma yil birgalikda turmush kechirgan rafiqasi Frederika Mariya fon Vinternis bilan ajrashsa-da (ular keyinchalik bir-birlariga tez-tez xat yozib turishadi), o`limidan uch yil oldin o`zidan yigirma etti yosh kichik Sharlotta Altmanga uylanadi. Sharlotta turmush o`rtog`iga umrining so`nggi nafasigacha sadoqatli bo`lib qoladi.
Xudkushlikning vaj-karsoni etib yozuvchining begona yurtdagi yolg`izligini, vataniga bo`lgan sog`inchini, qattiq charchoq va nasistlarning Ovro`pa bo`ylab g`olibona yurishlariga toqat qilolmaslik natijasida kelib chiqqan og`ir ruhiy tushkunlikni ham ko`rsatishadi.
Adibning fojiali o`limi haqida Erix Mariya Remark o`zining “Jannatdagi soyalar” romanida shunday satrlarni bitgan edi: “Agar olis Braziliyada o`z jonlariga qasd qilgan Stefan Sveyg va uning suyukli xotini o`sha fojiali oqshom hech qursa telefon orqali o`z his-tuyg`ularini biron zotga to`kib solish imkoniga ega bo`lganlarida edi, bu dahshatli o`lim yuz bermagan bo`larmidi? Afsuski, Sveyg musofirchilikda, begona odamlar orasida edi”.
Balki o`sha yoshligida amalga oshirmoqchi bo`lgan qilmishiga farishtalar “omin” deyishgandir; balki novellalarining aksar qahramonlarini o`z joniga qasd qildirish orqali o`zini ham xudkushlikka tayyorlab borgandir. Yana kim biladi deysiz?!
Vidolashuv maktubida Sveygning o`zi shunday degandi: “Oltmish yoshdan keyin hayotingni yangitdan boshlash uchun katta kuch talab qilinar ekan. Mening kuch-quvvatim esa uzoq yillar davomida vatanimdan olislarda, sarson-sargardonlikda tugab bitdi. O`ylaymanki, yaxshisi, boshni baland ko`tarib, oliy qadriyati ozodlik bo`lmish tiriklik kitobiga hozirning o`zida ayovsiz so`nggi nuqta qo`yganim afzaldir. Men barcha yor-birodarlarimni olqishlab qolaman. Uzoq davom etgan qaro tundan keyin, ufqni ana o`shalar ko`rishsin! Men esa g`oyat besabrman va ulardan avvalroqketaman”.
Saidjalol SAIDMURODOV,
O`zMAA “O`zbekiston” NMIU
Matbuot kotibi
