СТИВЕН ХОКИНГНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ

21 ёшида унга икки йилдан кейин бу ёруғ оламни тарк этиши ҳақида айтишганди. Бугун эса унинг ёши 74 да, уч нафар фарзанди ва уч набираси бор, ўзи Эйнштейндан кейинги энг зўр физик-назариячиларидан бири саналади.

Стивен Уильям Хокинг 1942 йилнинг 8 январь куни Буюк Британиянинг Оксфорд шаҳрида Галилео Галилей ўлган кундан роппа-роса 300 йил ўтиб туғилди. Отаси Фрэнк тиббиёт ходими бўлиб, илмий фаолият юритар, онаси эса эри ишлайдиган тиббиёт марказида котиба эди. Стив икки синглиси ва Хокинглар оиласи сақлаб олган ўгай укаси билан бирга ўсди.

Паровозчалар ва мактаб

Унча-мунча одамнинг тиши ўтмайдиган, ўта мураккаб теориялар муаллифи, ажойиб олим Стивен Хокинг болалигида паравозчалар йиғишга қизиқарди. Каттароқ бўлганида эса унинг коллекцияси ўйинчоқ кемалар ва самолётлар билан бойиди. «Бу қандай ишлайди?» деган саволга жавоб топиш истагида ўйинчоқларни бузиб кўрар, аммо қайта йиғиш қўлидан келмасди. Бу эса Хокингни қизиқувчан, аммо оддийгина болакай бўлганидан дарак беради.

Бошланғич синфларда Хокинг тенгдошларидан ёмонроқ ўқир, иккинчи синфда, ҳатто, қолоқ ўқувчи деган номни ҳам олганди. Ўрта синфларда унинг ўқиши бироз яхшиланди. Шундай бўлса-да, тенгдошлари Стивеннинг даҳо эканини тушунишар ва унга «Эйнштейн» деган лақаб қўйишганди.

Баҳолари паст бўлгани учун муаммо ҳам келиб чиқди: отаси унинг Оксфордда ўқишини орзу қилар, бироқ стипендия ололмаса, таълим харажатларини кўтара олишига кўзи етмасди. Аммо битирув имтиҳонларида Стивен ўзини кўрсатди, физикадан энг юқори балл олиб, стипендияга сазовор бўлди.

Бекорчи талабанинг олтин даври

Асосий фан сифатида назарий физикани танлаган Стивен талабалик гаштини сура бошлади. У бирорта кўнгилочар тадбирни ўтказиб юбормас, чиройли қизларнинг бошини айлантирарди. Дарсларга боришдан кўра эшкак эшиш спорти билан шуғулланишни ёқтирар, бўш вақтларидан эса шунчаки бекорчилик қилар, ҳушига келгандагина қўлига китоб оларди. У ярим кунгина дарсликни варақлаб, бошқа талабалар бир ҳафтада ҳам ўзлаштира олмаган материалларни тушуниб олар, курсдошларидан анча юқори натижаларга эришарди.

Бесўнақай ўспирин

Учинчи курсда ўқиётганида эса Стивен ўзини ғалати ҳис қила бошлади. Негадир бесўнақай бўлиб қолганди. Шу даражадаки, у ҳеч бир сабабларсиз таянч нуқтасини йўқотиб, текис жойда ҳам йиқилиб тушарди. Ўша пайтлари ҳеч ким, ҳатто, ўзи ҳам бу келажакдаги бахтсизлигининг сабаби бўлишини ҳаёлига келтирмасди. Шифокор ўшанда унга шунчаки камроқ пиво ичиш кераклигини айтганди, холос.

Оксфорддаги ўқишининг охирги йили Стивен астрофизик бўлишга қарор қилди. Имтиҳонларни топширганидан сўнг уни Кембриж кутаётганди. Аспирант бўлгач, у бор вақтини нисбийлик назариясини ўрганишга сарфлай бошлади. Бироқ тиббий кўрикда шифокор ёнтомонлама амитрофик склероз ташхисини қўйди-ю, унинг ҳаёти жар устида эканлиги аниқ бўлди. Эндигина йигирма бир ёшга тўлган ёш олим даҳшатга тушди, ахир шифокорлар унга атиги икки йиллик умри қолганини айтишганди-да.

Дардларга малҳам муҳаббат

Стивен тушкунликни касалликнинг жуда секин ривожланаётгани ва ишдаги катта муваффақиятлари туфайли енга бошлади. Тақдир ҳазилини қарангки, айнан шу дамларда Хокинг нисбийликнинг умумий назариясини тушуниб етишига яқин қолганди. Хасталик аста-секин ривожланар, гўё Стивен танасидаги ўзгаришларга кўникишига имкон берарди.

1965 йили Хокингнинг ҳаётини бутунлай ўзгартириб юборган воқеа юз берди. У Жейн Уайл исмли ажойиб қиз билан танишиб қолди, бу соҳибжамолнинг муҳаббати унинг ўзига бўлган ишончини тиклади ва астойдил ҳаёт учун курашишга ундади.

Шу йилнинг ўзидаёқ Хокинг ва Уайлд турмуш қуришди. Стивен ўзини анча олдириб қўйганди, ҳасса билан юрарди. 1957 йилда эса қўлтиқтаёқсиз қадам ташлолайдиган бўлиб қолди. Жейн ёш олимни буюк ишларга ундади. Оиласини боқиш учун Хокинг университетега ишга кириши керак эди, буни дессертация ҳимоя қилмасдан амалга ошириш мумкин эмасди. Астрофизикнинг ўзининг айтишича, бу унинг илк бора жиддий ишга киришиши эди.

«Муҳими – таслим бўлмаслик!»

1970 йили қўлтиқтаёқ ўрнини ногиронлар араваси эгаллади. Оила бюджетига ҳамшираларга тўланадиган маош ҳам киритилганди. Олим қимирлай олмаса-да, илмий тадқиқотлар қилар, фанда юқори чўққиларни забт этарди. 1985 йили у ўпкасини шамоллатиб қўйиб, яна бир балога йўлиқди. Пневмония натижасида гапиролмай қолди. Негаки, олимнинг ҳаётини сақлаб қолиш учун шифокорлар унинг трахеясини жарроҳлик йўли билан олиб ташлагандилар.

Америкача лаҳжа

Бутунлай фалаж (фақат чап юзи ва ўнг билагининг мушакларигина нисбатан яхши ишларди) Хокингнинг карьерасига нуқта қўйилгандек эди. Аммо дўстлари ва ҳамкасблари уни ташлаб қўйишмади. Калифорниялик Уолт Уолтосц олимнинг ишлаётган мушаклари ҳаракати билан компьютер экранидаги сўзларни танлаш имконини берадиган дастур ишлаб чиқди. Дэвид Мейсон исмли олим эса Хокингнинг аравасини жажжи компьютер билан жиҳозлаб, дастур томонидан қайд этилган сигналларни қабул қилувчи нутқ синтезаторини ўрнатди. Бу олимга аввалги ишини давом эттириш – китоб ва мақолалар ёзиш, маъруза ўқиш имконини берди. Компьютер америкаликлар томонидан лойиҳалаштирилгани боис энди Стивен америкача лаҳжада «гапира» бошлади.

Қора туйнуклар

Стивен илмий жамоатчилик томонидан қабул қилинган космологик концепцияни барбод қилди. У коинотдаги қора туйнуклар, унчалик ҳам қора эмаслигини, улар нур таратишини исботлади. Профессор Хоккинг 12 та фахрий илмий унвонга эга, жумладан, нуфузли фанлар академияларининг ҳақиқий аъзоси ҳамдир. Стивен Хокингнинг «Вақтнинг қисқача тарихи» деб номланган китоби бестселлерга айланди. Борлиқнинг яратилиши, фазо, макон ва вақт тушунчалари, буюк портлаш ва қора тешиклар ҳақидаги бу китобда атиги биттагина формула — «E=mc2» борлиги, оддий ва тушунарли тилда ёзилгани физикани тушунмайдиган кенг ўқувчилар аудиториясининг эътиборига тушди.

Ногиронлар аравасига михланган Стивен бутун дунё бўйлаб саёҳат қилар, маърузалар ўқир, уч нафар фарзанди ва уч неварасига вақт ажратарди. «Симпсонлар» мультфильмида ўзига-ўзи овоз берди, турли хил кўрсатувларда ва фильмларда иштирок этиб, аниқ фанларни оммалаштиришга ҳисса қўшиб келмоқда.

Оила

Шу орада Хокингнинг оиласи дарз кетди. Астрофизикка уч фарзанд туғиб берган Жейн 1991 йили, 26 йиллик турмушдан сўнг ажрашишга ариза топширди. Жейн болалар ва ногирон эр парваришидан чарчаганди. 1995 йили эса Стивен ўз ҳамшираси Элайн Мэйсонга уйланди. Элайн имконияти чекланган инсонга бойлиги учун эрга тегди, деган гаплар урчиди. Кейинчалик унинг эрига қўпол муносабатда бўлаётгани ҳақида миш-мишлар ҳам пайдо бўлди. Хокинг хотини унга нисбатан жисмоний тазйиқ ўтказганини рад этган бўлса-да, ўн бир йил ўтиб, бу иттифоқ ҳам бузилди. Стивен Элайндан қутулганидан фарзандлари ҳам, дўстлари ҳам қувонишди.

Тиниб-тинчимас Хокинг

Хасталиги ва том маънода ожизлигиги қарамай, Хокинг фаол ҳаёт тарзини олиб боради. 2007 йили у махсус самолётда вазнсизлик ҳолатида учади, агар дунё инқирози юз бермаганида, 2009 йили фазога учиши ҳам мумкин эди.

Стивен Хокинг 1979 йилдан то 2009 йилгача Кэмбриж университетининг Лукас профессори лавозимини эгаллаб келди. Бу дунёдаги энг нуфузли академик лавзозимлардан бўлиб, уни бир пайтлар Исаак Ньютон ҳам эгаллаганди.

Олим бутун умр севган иши билан шуғулланди ва айнан шу нарса унга олдинга интилишга ва касаллиги билан курашишга қуч-қувват берганига шубҳа йўқ. Етмиш тўрт ёшли Стивен бобо илмий фаолиятини якунлаш ниятида эмас, у борлиқни тушунишни ва «Нима учун биз мавжудмиз ва олам шундай тузилган?» деган саволга жавоб излашни давом этмоқда.

ШОДИМУЛКБОНУ тайёрлади.

Манба: «Sug'diyona» газетаси