"Nurullaboy" saroyi. Mamlakatimizdagi eng go`zal va xarami o`z holicha saqlanib qolgan bu saroy Xiva shahrida Ichan qal`aning yaqinida joylashgan. Mazkur majmuani Xiva xoni Muhammad Rahimxon Feruz qurdirishni boshlagan va uning o`g`li Isfandiyorxon yakuniga etkazgan.
QURILISh TARIXI
Ichan qal`ada aholi sonining oshishi, imoratlarning ko`payishi yashil hudud — bog`larning kamayishiga sabab bo`ladi. Yoz jaziramasini qal`adan tashqaridagi bahavo joylarda o`tkazishni niyat qilgan Xiva xoni Muhammad Rahimxon I o`z o`g`illari Mahmud va Muhammad to`ralarga shaharning g`arbiy tomonidan hovli-joylar qurdirgan. Undan so`ng 1856 yilda taxtga o`tirgan o`g`li Muhammad Rahimxon II (Feruz) bu uylarga yaqin joyda bir ko`rinishxona qurishni vaziri Hasanmurod Qushbegiga topshirgan. Qurilish XIX asr o`rtalarida boshlanib, 1912 yilga qadar davom etgan. “Nurullaboy” saroyidagi so`nggi o`zgarishlarni Muhammad Rahimxon II ning o`g`li Isfandiyorxon amalga oshirgan, ya`ni mahobatli qabullar uyi — rezidensiyani qurdirgan.
NIMA UChUN NOMI “NURULLABOY”?
Muhammad Rahimxon II (Feruz) bu hashamatli saroyni qurish uchun xivalik savdogar boy Nurullaboydan bog`ini sotishni so`raydi. Nurullaboy esa avvaldan xalq o`rtasida mashhur bo`lib kelgan “Nurullaboy bog`i” nomini o`zgartirmaslik sharti bilan savdoga rozi bo`ladi. Shu kelishuv asosida “Nurullaboy” nomi saqlanib qoladi.
SAROY IChI
Baland devor bilan o`rab olingan saroy to`rtta qismdan iborat bo`lib, yuzdan ziyod xonalar, dolon, qorovulxona, otxona, mulozimlar turadigan xonalar va haramdan (beshinchi hovli) iborat bo`lgan. Saroyga janub tomonda qurilgan maxsus darvoza orqali kirilgan. Darvoza ichkarisida xon mahkamasi, shaxsiy qo`riqchilar uchun xonalar, devonxona bunyod qilingan.
XON HARAMI
Barcha musulmon sultonlar, podshohlar, amirlar-u xonlarda bo`lgani kabi Xiva xonining ham o`z harami bo`lgan. Muhammad Rahimxon II haramiga ham xondan boshqa erkak kishining kirishi qat`iy ta`qiqlangan. U erda 100 dan ortiq kanizaklar va saroy malikalari yashagan. Malikalar va xonning sevimli joriyalari, asosan, haramning yuqori qavatlarida, qolgan kanizaklar va xizmatchi ayollar pastki qavatda turishgan. Haramning pastki qavatidagi umumiy hammom haligacha o`z ko`rinishini saqlab qolgan.
XAZINAGA KATTA ZARAR KELTIRGAN QABULXONA
Aytishlaricha, Isfandiyorxon tomonidan qurdirilgan qabullar uyi xonlik byudjetiga yaxshigina zarba bo`lgan. Uning qurilishi uchun xazinadan 70 ming tillo xarajat qilingan. Rezidensiyaning qurilishi Isfandiyorxon va vazir Islomxo`ja (ular qaynota-kuyov bo`lishgan) o`rtasida kelishmovchilik paydo bo`lishiga ham olib kelgan. Vazirga qolsa, qabullar uyi o`rniga pochta-telegraf, shifoxona va maktab qurdirgan bo`lardi. Ammo xonning qat`iy farmonidan keyin shogirdi Rahimbergan mahramni sohibkor (qurilish boshlig`i) qilib tayinlaydi va ish boshlab yuboriladi. Chet ellik (rossiyalik) mehmonlarni qabul qilish maqsadida qurilgan bu bino keyingi davrlarda maorif uyi va muzey binosi sifatida foydalanilgan.
NIMASI BILAN O`ZGA XOS?
Qabulxonadagi baland eshiklar, katta rangdor oynalar, parket pollar va koshinkor pechlar evropa me`morligi bilan uyg`unlashgan. Tashqi tomoni silliq g`ishtlar va feruzarang koshinlar bilan shaxmat taxtasi shaklida bezatilgan. Etti xonadan iborat rezidensiyaning eshik, deraza va parket pollarini nemis ustalari tuzatishgan. Qabulxona xonalarining ichki bezaklari bir-biridan farq qiladi. Ganchdan naqsh o`yilgan devorlarga Vaisyoz Matkarimov boshchiligida moy bo`yoqlar bilan rang berilgan, deyiladi manbalarda. Xon saroyini qish kunlarida qizdirilishi uchun Rossiyadan ettita chinni (fayans) pechka keltirilgan. Bu pechkalar yakka plitkalardan iborat bo`lib, ularni rus ustalari qurib bergan.
YaNA BIR YaNGILIK...
Mehmonxona uchun elektr qandillar keltirilgan. Ular katta va og`ir bo`lganligi sababli saroy tomiga maxsus yog`och qurilmalar o`rnatilgan. Ana shu piramidasimon qurilmalarga qandillar osib qo`yilgan. Qandillardagi elektr lampochkalarni yoqish uchun esa Xivaga o`n olti ot kuchiga ega bo`lgan kichkina dvigatel ham olib kelingan ekan.
ChIPTA NARXLARI QANDAY?
Saroyga kirish uchun chipta narxlari O`zbekiston fuqarolariga – 10 000 so`m, yosh bolalar va pensionerlarga – 5 000 so`m, xorij fuqarolariga esa 50 000 so`mdan. Turistik mavsum bo`lmagan kuzdan bahorgacha muddatda 20 % ga chegirma qilinishi ham mumkin.
Sardorbek RAHMONQULOV tayyorladi
