Qadimiy tarix, boy an`analarga ega bo`lgan Ozarbayjon she`riyati rivojida katta xizmatlar ko`rsatgan ayol shoiralarimiz haqida so`z yuritganda, ko`z oldimizga ajoyib she`riyat parilari (Mahsatiy xonim, Xurshudbonu Natavan, Heyran xonim, Nigor Rafibeyli, Madina Gulgun, Hokuma Billuriy, Xonimana Alibeyli va boshqalar) keladi. Agar biz Turk she`riyatining milliy va insoniy qadriyatlarini egallashdagi noyob xizmatlari bilan ajralib turgan Laylo xonim, Sharof xonim, Odila Sulton, Nigor xonim, Fatma Aliya, Xoliya Nusrat va boshqalar kabi mashhur shoiralarni ushbu turkumga qo`shsak, umumturkiy kontekstida "go`zallik tashuvchilar va go`zallik yaratuvchilari"ning (akademik Bakir Nabiev) timsolida Ozarbayjon-turk she`riyati bosib o`tgan yo`lning rang-barang tasviri, uning yutuqlari, jahon she`riy san`atiga qo`shgan hissasi haqidagi tushunchamizni yanada kengaytiradi. Yaxshiyamki “chashmalardan daryoga aylangan (M.Shahriyor) Ozarbayjon she`riyatining hozirgi bosqichida she`riyat farishtalarimizning (umuman she`riyat) an`analaridan foydalanib, unga ijodiy yondashib, uning poetik yaxlitligini o`ziga xos tarzda ta`minlaydiganlar orasida zamonaviy lirik va falsafiy she`riyatning taniqli shaxslaridan biri Mohira Nag`iqizining imzosini ko`rishimiz mumkin. Mohira Nag`iqizining turk she`riyatining an`anaviy manbasidan foydalanishi, turk ruhini o`z ijodida olib yurishi va bu ruhni shoir va vatandosh pozisiyasida aks ettirishi tabiiydir. Chunki u tug`ilib o`sgan qadimgi turk o`lkasining, shu Vatanning o`ziga xos xususiyatlari Mohira Nag`iqizining ruhiyatiga xos milliy-ma`naviy tuyg`ular, unda yaratilgan milliy-psixologik va milliy-estetik fazilatlar uni shoir-vatandosh sifatida doimo o`tmishga yuz tutmoqqa,yuragiga kirib kelgan bu his-tuyg`ular ta`siri ostida o`tmishdan to shu kungacha,bu kundan kelajakka bo`ylanmoqqa zavq beradi. Shuning uchun ham uning she`rlarida Vatanimiz, tariximiz, tabiatimiz, madaniyatimiz, milliy borlig`imizga shoir-vatandosh sifatida yondashuv san`ati milliy-ishtiyoq omillarini ko`paytiradi, mavzu,g`oya va shakl jihatidan asarlaridagi milliy komponentlar bo`rttiriladi.
Ming yillardir vaqt nomli imtihonda
To`xtagansan sinovingga salom bo`lsin!
Yuksak millat, qon anqigan jahonda,
Oyoqdasan har oninga salom bo`lsin.
Alloh yurti Mavlonoga quchoq ochgan,
Yunus Imra, o`chog`iga nurin sochgan,
Go`yturklarning zamonidan chechak ochgan,
Ilm, san`at gulzoriga salom bo`lsin.
Mohira Nag`iqizining ijodi mavzu cheklanishlarini tan olmaydigan san`atdir. G`oyaviy mazmunning xilma-xil shakl va tuslariga boy bu san`atda buyuklik bilan go`zallikning birligi, mehr bilan muhabbat, vatanparvarlik bilan qahramonlikning hamjixatligi, tarannumi va parallelligi bir vaqtning o`zida diqqatni jalb etib, insonni abadiy ideallar chizgilarida tutib, sirli dunyo og`ushiga otib, fikrlashga majbur qiladi:
Majbur qilma bu savolning darkiga,
Har javobning ichida sir ko`rinar.
Hayot oti olib ketar tarkiga,
G`olib bo`lgan undan bir-bir ko`rinar.
Bir jihatni ta`kidlashni istardim: she`riyatda, nasrdan farqli o`laroq,she`rda shoirning misra orqasiga yashirinishi biroz qiyin. Ya`ni, she`rda o`quvchi shoirning samimiy yoki samimiy emasligini osongina his qiladi. Shuning uchun ham samimiyat har doim she`riyatning muhim va ahamiyatli tarkibiy qismlaridan biri bo`lib kelgan. Chunki samimiy ishlatilgan so`z ham shoirga, ham bildirilgan fikrga bo`lgan qiziqish va e`tiborni yanada oshiradi.
Bizga ma`lumki, san`atlarning aksariyatida uni yaratgan mualliflarning ichki dunyosi ifodasi muhim o`rinlardan birini egallaydi. San`at olamida haqiqiy san`atkorlar o`z taqdirlarini yozadilar desak, ehtimol adashmaymiz. Mahira Nag`izqizi she`rlarida siz uning taqdiri bilan bog`liq bo`lgan va uning tarjimai holiga aylangan ko`plab misollarni topishingiz mumkin. "Qalbingga ekkan daraxtim", "Sensan", "Ol bayrog`im"," Hayot yo`li", "Muhabbat", "Olcha guli"," Bu men", "Ona tilim", "Onamga", "Oliya", "Ko`ngilga" va boshqa bu kabi o`nlab she`rlarda Vatan, yurt, xalq, tariximiz, milliy qadriyatlarimiz,ona xalqimiz bilan yuzma-yuz turgan, butun borlig`i bilan ularga bog`langan, eng muhimi esa samimiy tuyg`ularini o`rtaga qo`ygan ijodkorni Vatandosh,Inson,Ona va Shoir obrazida ko`rishimiz mumkin. Ayni paytda o`quvchi Mohira Nag`iqizining shoirlik iste`dodi, shuningdek, uning san`ati mohiyatini o`zgartirishga yo`l ochgan Onalik, Vatandoshlik va insoniylik iste`dodlari bilan yuzma-yuz keladi, shu bilan birga parallel ravishda ushbu fazilatlarni kuzatadi. Binobarin, shoir tomonidan taqdim etilgan har qanday iboralar va (hatto bir qarashda sodda ko`rinadiganlar ham) g`oyaviy va badiiy yuki bilan farq qiladi, mohiyatini estetik jihatidan to`la etkazilishini ta`minlaydi:
Savdo saroyida tosh bo`lib ketaylik,
Sevgi dostonida bosh bo`lib ketaylik,
Umid karvoniga qo`shilaylik, ketaylik,
Bir yurakdan ikki jon chiqib yo`llarga,
Ketaylik olislarga,xo`p olislarga.
Va yoki,
Oh, Onajon, bilaman bu koinotda,
Qiymatli nima bor, o`yin-o`yinchoq.
Har narsaning bahosi bordir hayotda,
Sening bahoyingni topmadim, biroq.
Menimcha, Mohira Nag`iqizining she`riyati hayot haqiqatlari bilan bevosita bog`liq bo`lsa-da, ba`zi paytlarda u sirli va sehrli olamlarning ruhning pichirlashi shaklidagi ta`sirini chetlab o`tolmaydi. "Iso deb bil meni, chormixga tort", "Dunyoning", "Biz bormadik", "Yo`llaring", "Dengizga o`hshaydi odam" va boshqa she`rlarida shoira fikrlari inson tasavvurining chegara bilmaydigan kuchlanishida bizni bezovta qilayotgan va lekin ayni paytda qiziqtirgan muammolar bilan yuzma-yuz tutadi. Binobarin, ushbu turdagi misollarda muallif o`quvchini "kichik dunyo" ning "katta muammolari" bilan yuzma-yuz tutishga muvaffaq bo`ladi, asl iboralar va ifodalar yordamida u ko`proq global muammolarga e`tibor qaratishi mumkin. Shoirning o`ziga xos falsafiy munosabatlarini tafakkur filtridan o`tkazgan o`quvchi ham o`ylanadi hamda dunyo sirlaridan ogoh bo`la boshlaydi
Dunyo bir og`ir yuk edi,
Majburlama bosh er edi.
Kim aytadi Er kurrasi,
Tushgan qaytib turmas axir...
Yoki,
Kelmoq va ketmoqlikdir dunyoning bori,
Eng buyuk marhamati yagona noming.
Yuzi Nuh Nabiydan kelgan insonning
Nasibasi bir o`lcham bezligin bildim.
Hayotiy voqealarga faol aralashish shoir ijodiga xos masalalardan biridir. Mohira Nag`iqizining bir vatandosh-shoir sifatida mansub bo`lgan millatning taqdiri bilan bog`liq muammolari fonida siynasi oldida paydo bo`lishi va qalamining xanjarga aylanishi, uning ijodidagi milliy xurofot omillarining aniq ko`rsatkichi sifatida e`tibordan chetda qolmaydi. Milliy xurofot va vatanparvarlik ruhida yozilgan she`rlarida o`tmishdan hozirgi kunga, hozirgi kundan kelajakka o`girilgan murojaat va chaqiriqlarda Mohira Nag`iqizning yuragi va nozik elkasida ko`targan yukining vazni, jangovor askar sifatida jangga shoshilish istagi tasvirlanganini, uning og`riqli yaralarini, dushmanga nafrat va boshqalarni ko`rish va his qilish qiyin emas. Chunki uning qalamidan to`kilgan bunday misralar uning ko`zi bilan ko`radigan, qalbi bilan his qiladigan, xayolida quradigan haqiqiy she`riy misollar sifatida qimmatlidir.
Og`riqli yara bilan yotib bo`larmi,
Dard chora izlaydi oxu-zoridan.
Yurak chidarmidi,yashadi biroq
Ushalgan-ushalmagan orzular bilan.
Bu erda Alxanlida faryod sasi bor,
Bir ona chaqirar haqqa dunyoni.
Olmasa badalini arman qonxo`rdan,
Bo`g`ar hammamizni Zahroning qoni.
Menimcha, Mohira Nag`iqizining Vatan, Vatanning yaxlitligi, Vatanning buyukligiga bag`ishlangan she`rlarida Vatanga bo`lgan muhabbat qay darajada bo`lsa, dushmanga nafrat ham so`zda ifodalangan ma`no bilan bir xil darajada. Shuning uchun ham shoiraning vatanparvarlik tuyg`ulari ifodalangan va dushmanga nafrat kuylangan she`rlarida uning "so`nggi jangga tayyorlan" chaqirig`i (shuningdek ushbu mavzuda) bilan she`rlari ko`proq e`tiborni tortadi. Bu yo`nalishdagi she`rlar shoiraning milliy tuyg`usi va milliy istagini ifodalashga xos:
Ozarbayjon askari Shushaga otlanmoqda,
Ushbu yurish uchun sen, so`nggi jangga tayyor bo`l!
Intizordir Lochin ham,Zangilon va Kalbajar,
Pir uchrashuv nomiga so`nggi jangga tayyor bo`l!
Sen Vatanning kuchisan, Vatanning askar o`g`li,
Vatan dodga chorlamas, ox-voy qilmas har o`g`lon,
Qizlar gul-chechak bilan,bezar muzaffarini,
Ushbu kelish xurmati so`nggi jangga tayyorlan!
Mohira Nag`izqizi she`rlarida kuzatilgan vatandoshlik javobgarligi va mas`uliyati masalalari uning she`riyatida bir poetik xislat sifatida shoir individualligini poetik aks ettirgan eng xarakterli jixatlardan biridir. Uning yuksak ma`naviyatli, qadrshunos inson ekanligi, o`zi boshidan kechirayotgan kundalik hayot voqealariga betakror dono munosabati, odillik (soddalik) da katta mohiyat izlashi va boshqa fazilatlari uning she`riyatida shoir shaxsiyatining estetikasi haqida gapirishga imkon beradi. "Olislarda", "Sensan", "O`sib ketadi", "Uning tosh ertagi", "Vatan", "Yuragimga ekilgan daraxt", "Omonat ishq", "Tug`ilgan kuning", "Qolmaydi", "Haydar Boboning dostoni", "Otamga", "Chegara darvozasi"," Shabnoma", "Sayin Yilmaz Chakalo`g`liga", "Zalimxon", "Onajon", "Aliya", " Gulbayoz momo" va boshqa she`rlarida hech qanday dabdabasiz va shov-shuvsiz individualizasiya yoki umumlashtirish orqali o`zining she`riy taasurotlarini qalamga olgan va she`riyat uchun muhim bo`lgan psixologik nozikliklarni ifoda eta olgan:
Muso Yoqub, ko`karmagan nima bor,
Tuz bo`lsa ham,ko`zning yoshi ko`karar,
Ko`karmagan qora toshning sog`inchi,
Qismat bo`lsa qora tosh ham ko`karar.
Mavzularning kengligi bilan ajralib turadigan Mohira Nag`iqizining she`riyatida turkiy ruhga uning qahramonlik tarixiga, ma`naviy yuksalishiga xurmat, hozirgi va kelajakka katta ishonch, ushbu ijodning badiiy qiymati bilan birga uning milliy va estetik mohiyatini sezilarli darajada oshiradi. Shoir "haq-adolat qasri", "ilm - san`at gulzori" deb hisoblagan turk diyori, "adolati zulmatga nur bo`lgan", "Er yuzining adolat jarchisi hisoblangan” turkiylar haqida so`z yuritar ekan, o`zining lirik tuyg`ularini omma ongiga taqdim etadi,o`z o`tmishining g`ururi ila yashamog`idan zavq oladi.Mohira Nag`iqizi bir necha ming yil oldin Oltoylardan “yo`lga chiqqan turkning Matening, Atillaning, Alp Er To`nqaning qudrati bilan oshgan shuhratiga, Go`yturklar tomonidan yaratilgan ilm-fan va san`at fenomeniga, turkning olqirmizi bayrog`iga,shahid mozorlariga bo`lgan xurmat va salomlarini nazokatli turk ayolining ulug`vor o`ziga xosligiga sajdasi sifatida taqdim etadi:
Haqiqat - adolat qal`asidir yaratganning,
O`tmishingga ehtiromdir yashatganing.
Qilichingda, qalamingla yuksalganing,
Olqirmizi bayrog`inga salom bo`lsin.
Oltoylardan kezar hikmat talabida ,
Onti udir Alloh turar tirgagida.
Turkning o`g`li, tepar bo`lsin oyog`ida,
Qayga borsang, guzaringga salom bo`lsin.
Hurmatli o`quvchi, bizning turk dunyomizda ajoyib shoir, tarjimon va tadqiqotchi sifatida tanilgan do`stim Kanan bey hurmatli olima-shoiramiz Mohira Nag`iqizining Turkiyada nashr etilgan kitobiga kirish so`zini yozish haqida taklif berganida, kitob bosish talablari doirasida iloji boricha qisqa bo`lishini so`radi. Shuning uchun ham qisqa maqolada shaklan rangbarang,mazmun va g`oyalarga boy bo`lgan Mohira Nag`iqizi she`riyatining o`ziga xos xususiyatlarini keng tahlil ob`ektiga aylantira olmagan bo`lsam-da, tahlil jarayonida ushbu san`atga xos qator jihatlarni yoritishga harakat qildim. Shuni ta`kidlash kerakki, zamonaviy Ozarbayjon she`riyatida alohida o`rin tutgan, samarali, ammo ayni paytda boy ijodiy merosga ega bo`lgan Mohira Nag`iqizi she`riyati she`riy yaxlitlik, chuqur lirizm, lirik va epik g`oyalarga boyligi bilan ajralib turadigan jiddiy she`riy san`at sifatida qimmatlidir. Shubhasiz, Mohira Nag`iqizining shoirlik iste`dodining asosida genlar, qon va ona suti orqali o`tadigan she`riy ruhning mavjudligi uning she`riyatimiz taraqqiyoti yo`lidagi so`z bilan, shuningdek she`riyat sohasidagi yutuqlar bilan abadiy yo`lini ta`minlaydi. Buyuk Shahriyorimiz aytganidek: "Shoir bo`lolmaysan,agar onang shoir tug`magan bo`lsa."
ELMAN GULIEV,
Ozarbayjon Davlat Pedagogika Universiteti professori,
“Turk tadqiqot” bo`limi boshlig`i
