Bugun, 31 mart - Dashnoq armanlarining bolsheviklar bilan birgalikda sodir etgan ozarbayjon genotsidi kuni, o‘sha qonli voqealardan 105 yil o‘tdi.
Mahalliy OAVda eʼlon qilingan maqolaga ko‘ra, 1813 va 1828 yillarda imzolangan Guliston va Turkmanchoy shartnomalari asosida ozarbayjon xalqining bo‘linishi va tarixiy yerlar bo‘linib ketishi natijasida fojia poydevori qo‘yildi, keyin esa o‘zlashtirish jarayoni boshlandi. Qisqa vaqt ichida armanlar Ozarbayjon yerlariga ommaviy ravishda ko‘chirildi.
Birinchi jahon urushi va 1917 yilda Rossiyadagi fevral va oktyabr to‘ntarishlaridan foydalangan armanlar bolsheviklar bayrog‘i ostida o‘zlarining qora rejalarini amalga oshirishga muvaffaq bo‘ldilar. 1918 yilning mart oyidan boshlab Boku kommunasi aksilinqilobiy unsurlarga qarshi kurash niqobi ostida Boku viloyatini ozarbayjonlardan tozalashga qaratilgan o‘zining qabih rejalarini amalga oshira boshladi.
Bu davrda Boku viloyatining turli hududlarida, shuningdek, Shamaxi, Guba va boshqa shahar va tumanlarda o‘n minglab tinch aholi milliy va diniy mansubligi tufayli halok bo‘ldi, ko‘plab tarixiy obidalar vayron qilindi. Keyinchalik arman millatchilari o‘zlarining g‘ayriinsoniy harakatlarini davom ettirib, Qorabog‘, Zangezur, Naxchivon, Shirvon, Irevan va boshqa viloyatlarda qirg‘in, talonchilik, etnik tozalash ishlarini amalga oshirdilar.
Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tashkil topgandan keyin 1918 yil mart voqealariga alohida eʼtibor qaratildi. Vazirlar Kengashi 15 iyulda ushbu voqealarni tekshirish uchun favqulodda tergov komissiyasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Dastlabki bosqichda komissiya mart genotsidi, armanlar tomonidan Shamaxi va Irevan viloyatida sodir etilgan vahshiyliklarni tekshirdi. 1919 va 1920 yillarning 31 marti Ozarbayjon Demokratik Respublikasida ikki marta umumxalq motam kuni sifatida nishonlangan.
1998 yil 26 martda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Haydar Aliyev “Ozarbayjonlarning genotsidi to‘g‘risida”gi farmonni imzoladi. O‘shandan beri mamlakatda har yili 31 mart – Ozarbayjonlar genotsidi kuni davlat miqyosida nishonlanib kelinmoqda.
2013 yilda Guba shahrida bolshevik-arman qurolli guruhlari tomonidan Ozarbayjon yerlarida sodir etilgan qirg‘in natijasida halok bo‘lgan ozarbayjonlar xotirasiga bag‘ishlangan Guba genotsid yodgorlik majmuasi barpo etilgan edi.
Tadqiqot davomida, dafn 1918 yilda armanlar tomonidan mahalliy tinch aholiga nisbatan sodir etilgan genotsid natijasida yuzaga kelganligi aniqlandi. Turli yoshdagi yuzlab odamlarning qoldiqlari topilgan. Dafn etishda ozarbayjonlar bilan bir qatorda Gubada yashovchi lazgi, yahudiy, tat va boshqa elatlarning shafqatsizlarcha o‘ldirilgan vakillari dafn etilgan.
Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev Guba genotsid yodgorlik majmuasining ochilish marosimida so‘zlagan nutqida: “Sovet davrida tarix soxtalashtirilgani sababli bu haqiqat bizdan yashirildi. Ko‘p yillar davomida ozarbayjon xalqining qonini to‘kkan banditlar - ularning laʼnati nomlari o‘sha yerda ko‘rsatilgan - Shaumyan va unga o‘xshaganlar bizga qahramon sifatida ko‘rsatildi. Menimcha, bu katta fojia. Uzoq yillar davomida xalqimizga shafqatsizlarcha vahshiylik qilgan unsurlar sovet tarixida qahramonlar sifatida namoyon bo‘lganligi sababli ular sharafiga yodgorliklar o‘rnatildi. Faqat mustaqillik davrida adolatni tikladik. Go‘zal shahrimiz Bokumiz ana shu obidalardan tozalanib, bugun u yerda go‘zal bog‘lar, jumladan, “Sohil” bog‘i barpo etildi. Yaʼni, tarix va adolat tantana qildi. Bugun biz tariximizga qaytamiz. Biz bilamiz, tarixning barcha lahzalarini bilishimiz kerak. Yosh avlod ham xalqimiz o‘tmishda qanday ofatlarga duch kelganini bilishi kerak”, degan edi.
