Ming to`qqiz yuz o`n sakkizinchi yil, to`qqizinchi iyul. Tun. Amerikalik yosh askar quroldoshlari bilan ayg`oqchilik maqsadida dushman postiga yaqinlashadi. Lekin u to`ppa-to`g`ri o`zi tomonga kelib tushgan snaryaddan esankirab qoladi. Snaryad parchalari askarning butun badaniga sanchiladi. Yonidagi ikki quroldoshi allaqachon nafas olmasdi. Hushiga kelgan askar uchinchi chalajon sherigini okopga olib tushishga urinadi. Buni sezgan dushman askarning ustiga pulemyotdan o`q yog`diradi. Natijada askar tizza va boldiridan yaralanadi. Yarador sherigi tirik qolmaydi. Dushman ta`qibidan arang qochib qutilgan askarni tibbiy ko`rikdan o`tkazishganda uning badanidan yigirma sakkizta snaryad parchasini sug`urib olishadi. Bu yosh askar keyinchalik dunyo ommasiga o`zining inson va urushga bag`ishlangan “Chol va dengiz”, “Alvido, qurol!”, “Qo`ng`iroq kim uchun chalindi?”, “Quyosh yana porlayveradi” kabi asarlari bilan tanilgan Ernest Xeminguey edi.
Hech qachon orqaga chekinmaslik, doimo olg`a intilish kabi sifatlarni yosh askar hayotining mezoni qilib oldi va umr bo`yi shunga amal qilishga urindi.
Xemingueyning qahramonlari ham o`ziga o`xshaydi. Urushga nafrati cheksiz Fredrix Genri (“Alvido, qurol!”), engilmas chol (“Chol va dengiz”), navqiron, ayni hayot sharbatini simiradigan pallasida urushning achchiq-chuchugini totib ko`rgan Nik Adams (“Nik Adams hikoyalari”)...
Yana shuni unutmaslik kerakki, Xeminguey urushda ekanligida yuqoridagi singari voqealar bir necha marotaba takrorlanadi. Rus adabiyotshunosi Ivan Kashkinga yozgan maktubida shunday deydi: “...Montana shtatidagi Billings shifoxonasida yotibman. O`ng qo`lim singan, naq elkamdan chiqib ketay deydi. Qo`limning sog`ayishiga besh oy ketdi, shunday esa-da o`ng qo`lim falaj bo`lib qoldi. Chap qo`lim bilan yozishga tirishayapman, biroq uddalay olmayapman. Nihoyat, asab tolalarim tiklanib, o`ng qo`lim bilan yozishim mumkin. Shu vaqt ichida tushkunlikka tushmaslikning o`zi mushkul. Keyin tortgan barcha azob-uqubatlarim, shifoxonada yotgan kishilarni, barcha-barchasini xotirladim va “Doktor, reseptni bering” hikoyamni hamda “Tushdan keyingi o`lim” romanini yozdim...”
Xeminguey birinchi galda ulkan donishmand edi: vaqtning yurak dukuriga quloq osa bilar, asrning og`riqli muammolarini o`z dardiday qabul qilar, o`z davrining ijtimoiy-ma`naviy savollariga javob izlashga intilardi. Yozuvchilikda, ayniqsa, fidokorlikni, adolatni qadrlardi: “Yozuvchimisan, Eyfel minorasidek metin vijdoning bo`lsin”.
Xeminguey asarlarini o`qib, ba`zan o`quvchida g`alati paradokslar tug`iladi, ya`ni agar urush bo`lmaganida Xeminguey askarlikka yollanmagan, askar bo`lmaganida askarlarga xos nekbin ruh shakllanmagan, nekbinlik shakllanmaganida esa u engilmaslik haqidagi asarlarni qog`ozga tushirmagan bo`larmidi?..
Bular Xemingueyga shuhrat keltirgan asarlari yaratilishiga turtki bo`lgan, urushdan yozuvchi manfaatdor bo`lishi kerak degan fikrni keltirib chiqarmaydi, albatta.
Urush o`z nomi bilan urush: qon to`kiladi, inson o`ldiriladi, millionlab kishilar och-nahor qoladi. Nekbin ruhdagi odam qanday qilib mana shulardan lazzatlanishi mumkin?
Adibning “To`qchilik va yo`qchilik” romanini o`qib, Tolstoyning “Urush va tinchlik” asari xayolimizga keladi. Go`yo asar taqlidday tuyuladi: jamiyatning quyisida eyishga noni, kiyishga ust-boshi yo`qlar tursa, yuqorisida urushni ham pisand qilmay, o`yin-kulgiga ruju qo`ygan zodagonlar umrguzaronlik qilishadi. Biroq g`oya jihatidan ikki roman o`z aravasini boshqa-boshqa tomonga sudraydi.
Xeminguey hech qachon pul uchun yozmadi. Yaxshiroq va haqqoniyroq yozishni o`ziga dasturilamal qilib oldi. Uning kundaligida shunday fikrlar bor: “...Urush ketayapti ekan, nuqul meni ham o`ldirishlari mumkin deb o`ylaysan. Ammo mana, meni o`ldirishmadi, tirikman. Demak, men yozishim kerak. Biroq yozish o`limdan-da mushkulroq. Men tekinga jon deb yozardim, lekin birov senga aqcha to`lamasa, ochdan o`larkansan.
Gollivudga yo`l olib yoxud har xil bo`lmag`ur narsalarni yozib, katta daromadga ega bo`lishim mumkin edi. Biroq men to tirik ekanman, yaxshiroq va haqqoniyroq yozishga tirishaman”.
Xeminguey butun umr nekbin ruhdagi asarlarni, qahramonlarni yaratib, insonlarga to`g`ri yo`l ko`rsatib kelganiga qaramay, hayoti so`ngida o`z joniga qasd qiladi. Uning bunday yo`l tutishiga o`zi avvalroq aytgan “Yozolmay qolsam, o`zimni otaman” degan fikrlari qaysidir ma`noda yozuvchini oqlashi mumkin.
Bashariyatga meros bo`lib qolgan uning asarlari yozuvchi hamon yashayotganidan darak beradi.
So`ngso`zimizni yozuvchining o`zi yakunlab bersa: “Insonni yanchib tashlash mumkin, lek uni engib bo`lmaydi”.
Saidjalol Saidmurodov
