Kitobning oti va uning dovrug`i
“Qutadg`u bilig” degan nomdagi qut so`zi – “qut, baxt; davlat” ma`nosida; -ad – fe`l yasovchi; -g`u – sifatdosh qo`shimchasi; qutadg`u – “qutlantiruvchi, baxtga eltuvchi” degani; bilig – “bilim; asar, kitob” anglamida. Shularga ko`ra, asarning oti “Baxtga eltuvchi, qut berguchi bilim” / “Baxtga eltuvchi kitob” ma`nolarini anglatadi.
“Qutadg`u bilig”ning nasriy muqaddimasida turkiy tilda bu kitobdan yaxshiroq asar yo`qligi, Sharq ellarida u turli nomlar bilan shuhrat qozongani ta`kidlanadi.
O`sha bitilganlarning mazmuni shunday: “Chinu Mochin olimlarining bari ittifoq bo`ldilarkim, Mashriq viloyatida, butun Turkiston ellarida Bug`raxan tilincha, turk lug`aticha hech kimsa ushbu kitobdan yaxshiroq tasnif qilgan emas. Bu kitob qaysi podshohliqqa, qay bir iqlimg`a etgan bo`lsa, g`oyat yaxshilig`idan, nihoyatda ortiq jozibaliligidan o`sha ellarning donishmandlari, olimlari qabul qilib, har biri bir turli ot-laqab qo`ydilar: chinlig`lar “Adabu-l-muluk” (“Maliklar odobi”) ot berdilar; Mochin malikining nodimlari “Ayinu-l-mamlakat” (“Mamlakatning ko`zi”) atadilar; mashriqlig`lar “Ziynatu-l-umara” (“Olimlar ziynati”) deb aytdilar; eronlig`lar “Shahnama-yi turkiy” (“Turkiy Shohnoma”) dedilar, ba`zilari esa “Pandnama-yi muluk” (“Maliklar pandnomasi”) demishlar; turonlig`lar “Qutadg`u bilig” (“Qut berguchi bilim”) deb aymishlar”.
Ushbu ma`lumotlar o`tmishda asar g`oyat dovrug` qozongani, uning qo`lyozmalari keng tarqalganligiga dalil bo`la oladi. Shunga ko`ra, asarning ilkin nusxasi xonga tortiq qilingan. Kitob butun mashriq, turku chin ellarida shuhrat qozongandan so`ng, uning yangi-yangi qo`lyozmalari yuzaga kela boshladi. Kitobning dovrug`i, turli otlar bilan atalgani to`g`risidagi ma`lumotlarga tayanib ayta olamizki, “Qutadg`u bilig” o`rta asrlarda turk dunyosidagina emas, butun sharq adabiyotida o`ta mashhur edi. Asar qo`shni sharq ellarida ham qiziqib o`qilgan. Hatto u boshqa tillarga ham tarjima qilingan bo`lishi mumkin.
Yana bir jihati, asar turkiy dunyoda “Qutadg`u bilig” deyilgan, boshqalari esa unga qo`shni ellarda berilgan otlardir.
Asarning tuzilishi va janr xususiyati
“Qutadg`u bilig” o`n uch ming misradan ortiq.
Asar nasriy muqaddima bilan boshlangan. Unda tangriga hamd, yalavoch alayhis-salom va uning to`rt eshiga na`t aytilib, so`ng kitobga ot berilishi va uning xonga tortiq qilingani, asar xonga ma`qul tushib, uning muallifini yuksak lavozimga qo`yganligi, asarda qatnashuvchi ramziy qahramonlar, ular o`rtasida savol-javob, munozara borajagi to`g`risida so`z yuritiladi.
Nasriy muqaddimadan keyin 77 baytli she`riy muqaddima keladi. Unda ham nasriy muqaddimada aytilgan gaplar, lekin endi she`riy yo`l bilan birma-bir bayon qilinadi.
Mazmuni va bayon uslubiga qaraganda, nasriy va she`riy muqaddimalar, chamasi, asarga keyinchalik, boshqa kimsa tarafidan kiritilgan.
Yana bir jihati, nasriy muqaddimada asarning muallifi, uning Koshg`arda bitilib, Tavg`ach Bug`raxonga tortiq qilingani, kitob xonga ma`qul tushgach, shoirga xos hojiblik lavozimi berilgani to`g`risidagi xabarlar shoirning emas, o`zga kimsa tilidan berilib, gaplarning kesimi ham shunga bo`ysungan: Tavg`achxan uskinga kekurmish (Tavg`achxon dargohiga keltiribdi), ati javi yazilmish (dovrug`i yoyilibdi) singari. She`riy muqaddimaning bayon uslubi ham xuddi shunday.
She`riy muqaddimadan keyin boblar mundarijasi (fihristi abvab) beriladi. Unda asar boblarining otlari ketma-ketlikda keltirilgan. Biroq, mundarijada berilgan boblarning sarlavhalari va ularning soni asarning ichida kelgan sarlavhalar va boblar miqdoridan farq qiladi. Yana asar nusxalari o`rtasidagi farq ham sezilarli. Masalan, Hirot qo`lyozmasidagi mundarijada 73 ta bob nomi keltirilgan, Namangan qo`lyozmasida – 68 ta, Qohira nusxasida esa 72 tadir.
Olimlar “Qutadg`u bilig”dagi boblar sonini 73 ta deb ko`rsatganlar. Biroq, mavjud qo`lyozma nusxalarni o`zaro chog`ishtirib, asarning yig`ma matni tuzilgudek bo`lsa, boblar soni 75 taga chiqadi.
Asarning dastlabki o`n bitta bobi debochadan iborat. Arab yozuvli Qohira qo`lyozmasining fihristida ular shunday atalgan:
Tangri azza va jallaning tavhidin aytur. – “Ulug` va qudratli Tangrining tavhidini aytadi”.
Yalavachimiz, alayhis-salam, fazlin ayur. – “Payg`ambarimiz alayhis salomning fazilatini aytadi”.
Sahabalarning, alayhis-salam, fazlin ayur. – “Sahobalarning, alayhis salom, fazilatlarini aytadi”.
Yaz fazlini, Bug`raxan o`gdisini ayur. – “Ko`klam fazilatlarini, Bug`raxon madhini aytadi”.
Eti kavakib, o`n iki yulduzni ayur. – “Etti kavokib, o`n ikki yulduzni aytadi”.
Adam o`g`li ag`irliqi bilig birla erdukin (ayur). – “Odam bolasining qadri bilim bilan belgilanajagini aytadi”.
Til erdamin, asig`in, yasin ayur. – “Tilning fazilati, foydalari va ziyonini aytadi”.
Kitap idisi o`z uzrini ayur. – “Kitob muallifi o`z uzrini so`raydi”.
Edgu o`t-savni so`zlayur. – “Ezgu nasihatlarini so`zlaydi”.
Bilig, uqush, ilm erdamini ayur. – “Bilim, zakovat va ilmning fazilatlarini aytadi”.
Kitap ati, yo`rugin, avuchg`aliqni ayur. – “Kitobning oti, yo`rig`i hamda (o`zining) qariligini aytadi”.
O`n ikkinchi bobdan boshlab bevosita voqealar bayoniga ko`chiladi. Shuning uchun ham ayni bob asarda So`z bashi deb atalgan. U Kuntug`di podshoh, ya`ni adl sifatlarining ta`rifi bilan boshlanadi. Mana o`sha bobning sarlavhasi:
So`z bashi. Kuntug`di elig – adl sifati(ni ayur). – “Kuntug`di elig – adl sifatini aytadi”.
Masnaviyning so`nggi uch bobi xotimadir. Arab yozuvli Qohira qo`lyozmasining fihristida xotima boblari shunday atalgan:
Yusuf chilbashi yigitlikka o`kunup, avuchg`alig`ni ayur. – “Yusuf chilboshi yigitlikka achinib, (o`z) qariligini aytadi”.
O`dlak artaqi, do`stlar jafasini ayur. – “Zamona vafosizligi, do`stlarning jafosini aytadi”.
Kitap idisi o`zinka pand berip, o`z uzrin qulur. – “Kitob muallifi o`ziga pand berib, o`z uzrini tilaydi”.
“Qutadg`u bilig” – masnaviyda yozilgan asar; qofiyasi a-a, b-b, c-c shaklidadir. Klassik adabiyotda voqeaband asarlar uchun she`rning ana shu turi tanlangan va shaklidan kelib chiqib, o`sha davr adabiyotshunosligida bunday asarlar “masnaviy” deb yuritilgan.
Asar vazni aruzning mutaqorib bahrida.
“Qutadg`u bilig”ning debochasidagi – Tangriga hamd, Muhammad alayhis-salom va uning to`rt eshlariga bag`ishlangan na`tlar, ko`klam fasli va Tavg`ach Bug`raxonga atalgan bob, etti yulduz va o`n ikki burjga bag`ishlangan boblar qasidalardir.
Yana bir jihati, asar davomida, o`rni-o`rni bilan, to`rtliklar keltirilgan. Yusuf Xos Hojib muayyan masala to`g`risida bahs yuritar ekan, so`zining oxirida Masal keldi turkcha mungar mengzatur (Bunga o`xshash turkcha maqol bor), Eshitkil neku ter bo`gu bilga beg (Bilag`on, dono bek nima degan, eshitgin), Neku ter eshit bu ajun tutmish er (Jahongir kishi nima deydi, eshitgin), Neku ter eshit emdi bilgi tengiz (Bilimi dengiz kishi nima deydi, eshit) singari ta`kidlar bilan bir to`rtlik keltiradi va aytilayotgan fikr ana shu o`git bilan yakun topadi. Ushbu to`rtliklar xalq og`zaki ijodidan olingan maqollar, sharq mutafakkirlarining o`gitlaridan bo`lib, asar muallifi ularni she`rga solgan. Shoir xalq maqollarini, o`zidan oldin yashab o`tgan donishmandlarning o`gitlarini o`z so`zlariga dalil sifatida keltiradi.
Asarning nasriy muqaddimasida bu kitob “Chin donishmandlarining masallari bilan yaratilgan, Mochin donishmandlarining ash`orlari bilan tartib berilgan” (Chin hakimlarining amsallari birla yaramish, Machin hakimlarining ash`arlari birla arasta qilmish) deya ta`riflanganda masnaviyga kiritilgan qadimgi turkiy maqollar va sharq donoligining ana shu hikmatlar xazinasi ko`zda tutilgan edi.
To`rtliklar shaklidagi ushbu xalq maqollari hamda o`gitlarni muallif masal, bayt, so`z, biliglig so`zi, sha`ir so`zi, o`glug so`zi degan istiloh va sifatlar bilan ataydi (jumladan, masal, bayt, so`z – adabiyotshunoslik istilohlari, biliglig so`zi, sha`ir so`zi, o`glug so`zi birikmalari esa ularning tasviriy ifodalaridir; bu narsa “maqol”ni “otalar so`zi” deganday gap).
Ushbu maqol va hikmatlarni aytib ketgan kishilar ham ma`lum; ular ko`pni ko`rgan, hayotning achchiq-chuchugini totgan, o`tmishda yashab o`tgan tajribali donishmandlardir. Yusuf Xos Hojib, fikr mazmuni bilan bog`liq ravishda, ularni sinamish kishi (sinagan kishi), sinamish qari (sinagan qariya), ko`samish kishi (kuzatgan kishi), saqinuq kishi (fikr-mulohazali kishi), saqinuq udug` (mulohazali xushyor), qilqi silig (fe`li muloyim), ajun tutmish er (dunyoni boshqargan pahlavon), o`zin qisg`an er (o`zini tiygan, qanoatli kishi), Ila atlig`i (Ila sardori), aziqlig` kur er (oziqli jasur er), atiqmish yag`ichi (dovrug` qozongan jangchi), she`r ayg`uchi (she`r aytuvchi), tajik bilgasi (tojik donishmandi), bag`irsaq qadash (mehribon do`st), el-kend begi (mamlakat hukumdori) singari sifatlar bilan tilga oladi. Muallifning urg`ulashicha, ushbu hikmatli so`zlarni o`sha donishmand kishilar aytib ketgan.
Asarning Hirot va Qohira nusxalarida ushbu to`rtliklar she`r degan sarlavhachalar bilan ajratib ketilgan. Namangan nusxasida esa ular zarhal rangda bitilib, tevaragidan maxsus jadvalga (chiziqqa) o`rab qo`yilibdi.
To`rtliklarning qofiyalanishi a-a-a-a yoki a-a-b-a shakllarida bo`lib, ko`p jihatdan ruboiylarga yaqin turadi. Masalan, baxtning bebaqoligi, davlatning bevafoligi xususida so`z yuritilgan bobda shunday to`rtlik bor (qofiyasi: a-a-a-a):
Edi yaqshi aymish biliglig so`zi,
Bu bilga so`zi-o`l biligsiz ko`zi:
Inigli ag`ar-o`l, ag`ig`li inar,
Yarug`li tunar-o`l, yurug`li tinar.
Ne-kim ishlar ersa, tugali ko`dar,
Tugagli tugasa, inishda inar.
(Bilimlining so`zi bu to`g`rida juda yaxshi aytilibdi,
Bilimlining bu so`zi bilimsiz uchun ko`zdir:
Yiqilgan ko`tariladi, ko`tarilgan yiqiladi,
Yorishgan qorong`ulashadi, yurgan tinadi.
Nimaiki ish qilinsa, barini ehtiyot qil,
Tugaydigan (narsa) tugasa, yuz tuban ketadi).
Yoki boshqa bir misol (qofiyasi: a-a-b-a):
Mungar mengzar emdi bu baytig` o`qi,
O`qisa acha berga ma`ni taqi:
Qamug`da qatig`raq o`lum-o`l firaq,
Firaqin to`kar yash ko`rugli qaraq.
Tirigla firaqqa visal bar umunch,
O`lugli visaldin sezigsiz yiraq.
(Endi bunga o`xshagan ushbu baytni o`qi,
O`qisang, ma`nosi tag`in ochila beradi:
Hammadan qattiqroq firoq – bu o`limdir,
Ko`ruvchi qaroqlar firoq bilan yosh to`kadi.
Tiriklikda firoqqa visol umidi bor,
O`lgan (esa) visoldan, shubhasiz, yiroqdir).
Qosimjon SODIQOV,
filologiya fanlari doktori, professor
