“Нега бизни мақташмаяпти?” — бу сўзларни эслай олмадингизми? Сиз мазкур бирикма сўзларни қўшиқлар орасидан қидирманг. Бу эсингизда бўлган фильмда келтирилган, ёдингиздан кўтарилган ибора, холос — “Аловуддиннинг сеҳрли чироғи” фильми. Сўзлар эса малика Будурнинг отаси султон томонидан аламзада бўлиб турганида айтилади — “Нега бизни мақташмаяпти?”. Шунда аъёнлари томонидан мадҳ этилган мақтовдан сўнг султоннинг кайфияти жойига туша бошлайди.
Дарҳақиқат, инсон борки, мақталишга мойил. Чунки болаликда ўзи томон баъзан эркалаш, баъзан овутиш маъносида айтилган сўзлар унинг умри давомида ўзи сезмаган овунчоғи бўлиб келади. Вақти келиб улғайгач ҳам шу каби мақтовларни қумсай бошлайди.
Аммо энди унинг қилган амаллари мақтовга муносиб бўлсагина бунга эришиши мумкинлигини англаб етгач, агар салоҳияти бўлса, истеъдодига қараб ўз устида ишлай бошлайди, мақталишни ва одамлар эътиборида бўлишни истайверида. Аслини олганда, мақтов инсон кайфиятига таъсир этиб, унинг ўзгалардан устун томони, ютуғи, аъло кўриниши, муомала-муносабати каби кўплаб жиҳатларни ижобий сифатлашдир. Хулқ-атворидан келиб чиқиб, мақтовга ҳар кимнинг ўз қарашлари бор.
Кимдир ўзи томон келаётган мақтовлар ошкора бўлишини истаса, яна кимдир ошкора айтилган мақтовдан хижолат бўлади ёки носамимийликка йўяди. Бундан кўринадики, ошкора мақталишни истаган инсон кимгадир яхшилик қилмоқчи бўлса, албатта ошкора қилишга уринади. Бунинг ортида ёки мақтаниш ёки сен ҳам ибрат ол, деган мақталишни истаётгани кўринади.
Ортидан мақташларини истаётган инсон эса кўп ҳолларда қилган хайрли ишлари ҳақида лом-мим демайди. Чунки у юзига мақташларидан ноқулай бўлишини ўйлайди ёки беодобликка йўйиб, ўзи билиб-билмай, “Юзига қараб мақталган инсон бахтли эмас” деган янгича қарашларга амал қилади. Аммо яхшилиги хўжакўрсинга бўлган кишилар ҳам борки, улар ҳеч иккиланмай қилган савобли ишларини маннат тарзда айтиб, ўзгалар муносиб кўрмаган мақтовлар билан ўзини сифатлай бошлайди.
Ўзларининг қилган ишлари самимий бўлмагани каби уларнинг атрофига манфаат бўлса, сохта самимийлик билан мақтовчилар ҳам йиғилиши табиий. Бора-бора бундай кишилар “мен”и истаган таърифларни ўзгалар оғзидан мудом эшитишга ўрганишади. Улар атрофга разм сола туриб, ҳеч кимга ўзичалик таъриф берилмаётганидан “Фақат менгина шундай эътирофга лойиқ бўлсам керак”, деган хаёлга бора бошлайди.
Халқимиз тилида шундай кишилар томон боплаб айтилган иборалар ишга тушади: “Бурни кўтарилган”, “Кўзини ёғ босган”, “Оёқ учида кўрсатади” ваҳо казо... Буни чин-ҳазил таъриф билан айтадиган бўлсак: “Бурни кўтарилиб, ўзгаларни кўролмагани учун кўзини ёғ босганки, кишиларни оёқ учида кўрсатади”.
“Юлдузлик касали” ҳақиқат!
Бир пайтлар сизнинг ҳазилларингизни тушуниб, танбиҳу ўгитларингизни қабул қилган таниш инсон мансаб пиллапояларию одамлар эътирофига сазовор бўлгач, биргина танқидингизни кўтаришга куч тополмаётганини кўрсангиз ёки бирор илтимосингизни эътиборсиз қолдирса, ранжишингиз табиий. Ундаги ўзгаришларга асосан биз юқорида келтирганимиздек, атрофдаги мақтовлар сабаб бўлади.
Буни санъаткорлар тили билан айтганда “юлдузлик касали” дейиш мумкин. Аслида бу таъриф киноя ва кесатиқлар билан айтилгандек туюлади. Аммо аксарият машҳур бўлмаган кишилар ҳам ўзларини шу касалликка чалингандек тутиб, атрофдагиларга манманлик билан муносабатда бўлишади. Бунга қалб ҳасталиги сифатида ҳам таъриф беришлари бежиз эмас.
Уламолар айтганидек, ўзини юқори олган одам кибр аҳлидан бўлади. Камолот сифатлари эгаси бўлган одам эса ўзини бошқалардан юқори олмайди. Илм сари интилган баъзи одамлар ҳам мутакаббирлик дардига тез чалинадилар. Улар ўзича илмга ва камолига маҳлиё бўлиб, ўзларини юқори олиб, ўзгаларга паст назар билан қарашни бошлайдилар. Аслида бунинг икки сабаби бор:
биринчи сабаби илм деб аталаётган нарса ҳақиқий бўлмайди. Ҳақиқий илм эгаси тавозуъли бўлади.
иккинчи сабаби илмга уринган бўлса ҳам, ўзи нафси бузуқ, хулқи ёмон одам бўлишидир. Бу каби одамлар қанча илм олсалар ҳам ўзларини ўнгламаганлари учун ёмон сифатлар уларни тарк этмайди.
Дунёвий ишларга машғул кишилар ҳам манманликка тез учрайди. Одамлар уларнинг ҳожатларини чиқаришлари, улуғлашлари, жой бўшатишлари мадҳ қилиб туришлари лозимлигини даъво қиладилар.
Диний ишларда ҳам такаббурликка берилган инсонлар учрайди. Ундай инсонлар ўзидан бошқалар нотўғри йўлдан бораётганларини даъво қилади.
“Кўпам гердайманг!”
Такаббурлик, белгилари кишининг шакли шамоилидан ҳам билиниб туради. Уни юздаги аломатларидан, назар солишидан, бошини тутишидан, ўтиришидан, овози оҳангидан, қадам олишидан, жим туришидан ва барча ҳаракатларидан билиб олиш мумкин экан. Масалан, одамлар унинг атрофида ёки ҳузурида тик туришини ёқтириши, доимо ортидан одамларни эргаштириб юришни хуш кўриши, дин учун фойдали бўлса ҳам, бировнинг зиёратига бормаслиги, бировнинг ёнига ўтирмасликни хоҳламаслиги, ўз уйида ўз хизматини ўзи қилмаслиги, ўзига тегишли нарсани уйига ўзи олиб бормаслиги ҳам кибрга кирар экан.
“Аввал ўзингга боқинг...”
Баъзан инсон муҳтож бўлган муҳим эҳтиёжларини қондиргани сари атрофидагиларга ўзини солиштира бошлайди ва ўзи эришга ютуқларини этироф этиб, гўёки у бошқалардан устунроқдек кўринади. Мободо солиштирган кишиларининг ютуғи ортиқроқ бўлса ҳам уларни кўзга илмасликка уринади. Лекин биз тан олишимиз қийин бўлса-да, камчиликлардан холи эмаслигимиз ўзимизга аён.Қалбимизда пайдо бўлиб, кези келганда бўй кўрсатиб, ўз ҳақимизда салбий фикрларга сабаб бўлувчи жиҳат — манманлик, кибру ҳаво каби иллатлар биз эъзозлаган ва бизни қадрлаганларга нақадар озор етказишини тушунайлик. Мақталишга арзийдиган жиҳатларимиз юзага чиқса, аслида бошқалар ҳам шундай ишларга қодир эканини ёд этиб турсак, ўзимизнинг эл қатори инсон эканлигимизни унутмаймиз.
Абдулазиз РУСТАМ ўғли
