Тўй – йиллар давомида яхши ниятлар, эзгу орзу-ҳаваслар билан орқизиб кутиладиган, қариндошлар, ёр-у, биродарлар жам бўлиб, янги оилани қутлайдиган кун. Азал-азалдан бу кунни байрам қилиб, элга дастурхон ёзиш, тўйни маълум қилиш динимизда ҳам гўзал амаллардан бири бўлиб келган. Бироқ, бунинг таг моҳиятига етмай, тўйни кимўзар деб билаётганлар, икки ёшнинг бошини қовуштириш баҳона атрофдагиларга ўзининг мол-у давлатини кўз-кўз қилмоқчи бўлаётганлар ҳам йўқ эмас. Таҳририятимизга тўй ва оилавий маросимлардаги харажатлар кундан-кунга ортиб бораётгани, янгидан-янги “урф”лар пайдо бўлаётгани ҳақида жуда кўп қўнғироқлар бўляпти, хатлар келяпти. Шуларни инобатга олган ҳолда биз ҳам мавзуга атрофлича ёндашишга ҳаракат қилдик. Демак, бу гал қиз узатишдаги янгича удумлар-у, тобора урчиб бораётган эски одатларга эътибор қаратишни лозим топдик.
“Келинни келганда кўр...”
“Олтидан йиғсанг ортади, еттидан йиғсанг етади” деган нақл бор халқимизда. Бир хонадонда қиз фарзанд дунёга келган заҳоти оналаримиз унга сеп йиғишни бошлашади. Баъзи оилаларда қиз боланинг сепига бўлган эътибор, унинг илм олиши ва саломатлигига бўлган эътибордан анча устунроқ. “Ҳа-да, “Келинни келганда кўр, сепини ёйганда кўр” деб бекорга айтишадими. Сандиқ бежирим либослар-у, хорижнинг матолари билан тўлиб турганда келиннинг илми билан биров қизиқармиди”, деган фикрда кўплар. Хуллас, суриштирувларимиз натижасига кўра бир қизнинг сепи учун энг камида 5 млн. сўмдан 50 млн. сўмгача пул сарфланар экан. Латта-путтанинг ўзи шунча бўлса-я?!
“Нечта қўй олдингиз?..”
Фотиҳа маросимининг ўзига кетадиган харажат бир тўйдан фарқ қилмай қўйди. 5-6 йил аввал тўй олди-бердиси анча йўқолиб, фотиҳага жўнатиладиган нарсалар ўрнига “қуруғи”ни олиш урфга кирганди. “Қўлдан берганга қуш тўймас” деганларидек, бу қуданинг берганига наригиси қаноат қилмади чоғи яна “фотиҳа тўйи” жўнатиш оммалашиб кетди. Аввалгидек сипо, битта қўй, ўнта патир, 8 та тоғора билан қайтган бўлса, хўп дердик. Ҳозир тоғоранинг сони ҳам, сифати ҳам ортган. Тоғора ўрнида фалон сўмлик махсус идиш, овқатларга қўшимча бир сават мева-чева... Ҳа, тўйга келадиган қўй ҳам аввалгидек эмас. Ҳозир қўйларни ҳам худди келинлардай кўзига сурма, лабига бўёқ суриб, бошига фата ўраш мода бўлибди-ку. Қўй бечора ўзини ойнада бир кўрганда эди, қассобнинг қўлига бормай, жон берармиди?..
“Қизнинг молигами ёки ҳолига...”
Нон синдирилиб, тўй куни аниқ бўлди, дегунча келиннинг ота-онасини мебель дўконидан топишингиз аниқ. Бугун ётоқ мебели ва меҳмонхона жиҳозининг ёнига юмшоқ мебель қўшиб олиб бориш ҳам урф бўлганмиш. Наҳот, куёвларимизнинг орияти бунга йўл қўйса? Баъзан куёв тарафдан бўлаётган буюртмаларни эшитиб ёқа ушлайсан киши. Мебелларнинг нархини кўздан кечириш чоғида ўзимимизда ишлаб чиқарилган меҳмонхона мебелларининг ўртача нархи 2 млн. сўмдан 10 млн. сўмлигини, ётоқ мебеллари ҳам деярли шу нарх атрофида эканини аниқладик. Минг афсуски, “Келинлар қўзғалони”да айтилганидек “Хўрозқанд чет элники деса, ётиб олиб ялайди”ганлар талайгина. Шошиб ўзимизда ишлаб чиқарилган мебелни олиб қўйсангиз борми? Қайнона бўлмишнинг қовоғидан қор ёғиб, қизингизга бир умр кун бермайди. Қизиқ, ўзи ётадиган мебелни турмуш ўртоғи олиб келишига куёвларнинг нафсонияти қандай чидаркин? Албатта, халқимизда танти, зиёли қайнона ва қайноталар, мард йигитлар ҳам бор. Лекин бўлажак қудалар қизнинг молига эмас, ҳолига қараб иш тутадиган бўлса, хўп-хўп акси бўлса, ўзингизни бозордан топасиз.
“Ош бериш ҳам тўйдан қолишмайди”
Юқорида таъкидлаганимиздек тўйни маълум қилиб, қиз чиқаётган хонадон элга ош бериши азалий урфлардан. Бироқ, бу одатни ҳам европача дабдаба билан қориштириб, ош маросимини тўйга айлантираётганлар йўқ эмас. Ош дастурхонига тортилган ноз-неъматлар: қази-қарта дейсизми ёки тандир гўшт, қовурилган чучварадан тортиб, ширинликлар билан бутун маҳаллани бир ҳафта боқса бўлади. Эрта саҳар йўл босиб келган меҳмон ошдан бошқа нарсага қўл узатмайди. Унда шунча исрофгарчиликнинг нима кераги бор? Аслида одмироқ бир “ош”ни ўтказишга энг камида 4 млн. сўм кетиб тургандан кейин, биз айтган ҳашаматга камида 30 млн. сарфланаётгандир-а?
“Кўз ёш қилмай, чарларининг тадоригини кўринг”
Кўп оталар қиз узатар чоғи кўзига ёш олади. Бу қизга бўлган меҳрданмикан ё бўлаётган сарф ҳаражатнинг аламиданми? Ҳа, куюнманг нима бўлса ҳам яхшиликка сарф қиляпсиз-ку. Жонингиз соғ бўлса, қарзларни ҳам амаллаб тўларсиз. Кўп кўз ёш қилавермасдан яхшиси эртанги чарлари маросимига тайёргарлик кўрсангиз-чи. Ҳали қуда томондан тумонат одам йиғилиб келади. Эркак қудангизга пальто ёки кастюм-шим, сазалари ўлмасин деб куёвингизга ҳам арзирли бирор совға, қайнона бўлмишнинг жағи тинсин деб бош-оёқ сарпо қилишингиз керак. Буларга энг камида 2 млн. сўмни ҳозирлайверинг. Бундан ташқари кўпчиликнинг кўз ўнгида тўйдан кейин уйингизга эндигина келаётган қизингизга тилла тақинчоқ совға қилишни ҳам унутманг...
Тўй-тантаналар ва оилавий маросимларни ихчамлаштириш, ортиқча дабдабадан ҳоли ўтказиш тўғрисида қанча бонг урмайлик, ўзим — хон, кўланкам — майдон, қабилида иш тутаётганлар афсуски учраб турибди. Бундан бир неча йил аввал, келинсалом ва чарлари каби маросимлар анча камайган эди.
Пулдор, ўзининг кимлигини кўрсатишга, қавми-қариндош ва танишлар олдида ясама обрў топишга уринаётганлар ҳамон учраб турибди. Бу ҳам етмагандек аёллар билан ўтадиган бу тадбирда бугун эркаклар ҳам фаол. Куёв ва эркак қуда ҳам ўзининг меҳмонларини бошлаб келишига нима дейсиз? Сарпо кийиб чарчамадингизми куёвтўралар?! Дарвоқе, чарларини ўтказишга кетадиган ўртача сарф харажат 7-8 млн. сўмни ташкил этяпти.
“Ҳафталикка ё чангютгич, ё музлатгич”
“Қиз узатганга қирқ йил тегма.” Бу мақолни унутинг. Ҳали олдинда ҳафталик турибди. Турмуш ўртоғингиз ва фарзандларингиз билан биринчи бор қизингизни йўқлаб борасиз. Ҳозир ҳафталикда чангютгич ёки кир ювадиган машина олиб бориш урфга кирган. Фақат 500 минг сўмлик чангютгич билан қутиламан деб хомтама бўлманг. Иримчи хотинингиз тоқ бўлмасин деб ёнига музлатгичми хуллас ўз орзусидаги бирор матоҳни қўштиради. Битта 2 млн.лик музлатгич билан давлатингиз камайиб қолармиди? Одамлар ҳафталикка боришда куёвига машина олиб боряпти-ку. Айтганча, тоғораларга кетадиган ҳаражатни ҳисобламабмиз-ку. Улар ҳам тоқ бўлмаслиги керак эмиш. Нечта олиб бориш ҳар кимнинг ўзига ҳавола. Хавотир олманг, у ёғини хотинингиз дўндиради, ҳеч кимникидан кам қилмайди. Ҳафталик ўтгандан кейин ҳам чуқурроқ нафас олишга шошилманг. Буёғи ҳайит, туғилган кунлар дегандек. Қудангизнинг мушиги туғса ҳам йўқлайверасиз энди.
Дарвоқе…
Тўй-ҳашамларни тартибга солиш, ортиқча дабдабага берилмаслик юзасидан Ўзбекистон Республикаси президентининг 1998 йил 28 октябрда “Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимлар, марҳумлар хотираларига бағишланган тадбирларни ўтказишни тартибга солиш тўғрисида”ги ПФ-2100 сонли Фармони қабул қилинган эди. 2012 йилнинг 18 апрелида эса Халқ депутатлари Тошкент шаҳар кенгашининг шу маънодаги қарори эълон қилинди.
P/S.: Тўйни қандай қилиш, йиллар давомида тўплаган давлатини қай йўсинда сарфлаш албатта ҳар кимнинг ўз иши. Бироқ, ўзимни кўрсатаман деб бошқаларнинг нафсониятига тегиб, қўли калталик қилаётган одамларни қийнаб қўяётганимизни, мол-у, давлатни деб ёш оилаларнинг бузилиб кетишига сабабчи бўлиб қолаётганимизни унутмайлик. Европага тақлид қилиб келинларга елкаси очиқ кийим кийдиришни ўргандик, гул отиш маросимини ҳам ҳудди ўзимизникидек қабул қилдиг-у, лекин, улар каби кам ҳаражат 50-100 киши билан, ортиқча исрофсиз тўй қилишни ҳеч ўрганолмаяпмиз-да. Ахир бахт мол давлат ёки дабдабада эмас-ку. Ажрашиш арафасида жар ёқасида турган оилани бойлик, тоғора-ю, мебеллар, сандиқ тўла сарполар сақлаб қололганда эди... Газетамизнинг келгуси сонларида мавзуга албатта қайтиб, ўғил уйланштиришдаги ортиқча ҳаржларни таҳлил этамиз. Фикр ва мулоҳазаларингизни эса кутиб қоламиз.
Қамариддин ШАЙХОВ
