#9 Fevral — buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavallud topgan kun
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning kamolotida uning Samarqandda kechgan hayoti muhim o`rin tutadi. Ma`lumotlarga ko`ra, so`z mulkining sultoni 1464-69 yillarda, umrining navqiron pallasida Samarqandga kelgan. Shu erda yashab, tahsil olgan. Samarqand muhiti uning ijodida, shoir va davlat arbobi sifatida shakllanishida muhim o`rin tutgan.
Nega aynan Samarqand?
1457 yilda Xuroson hukmdori Abulqosim Bobur vafot etgach, boshqa bir temuriyzoda hukmdor Abu Said Mirzo taxtni egallaydi. O`zining o`ta qattiqqo`lligi, raqiblariga nisbatan shafqatsizligi bilan nom chiqargan Abu Said Mirzo Xuroson taxti uchun uzoq yillar kurash olib borgan.
Alisher Navoiyning yaqin do`sti Husayn Boyqaro uning ashaddiy raqiblaridan biri edi. Abu Said Mirzo jang maydonida Husayn Mirzo bilan bir necha bor to`qnash kelgan. Navoiyning ikki tog`asi ham aynan Husayn Mirzo tomonda edi. Ko`pchilik olimlar Alisher Navoiyni Abu Said Mirzo ana shu sababga ko`ra Hirotdan badarg`a qilgan bo`lishi mumkin, degan fikrni ilgari surishgan.
Navoiy ham o`z asarlarida ko`plab temuriy sulton va shahzodalarni maqtab, aynan Abu Said Mirzoni tilga olmaydi, uning hukmdorlik davrini “hayotining eng g`amgin, baxtsiz va sargardon yillari” deb yod etadi. U Sayid Hasan Ardasher ismli qadrdoniga bitgan maktubida Xurosonda jabr-zulm haddan oshib, odamlar o`rtasida mehr-oqibat yo`qolgani va o`z ona diyorini tark etishga majbur bo`lganini yozadi. Zahiriddin Muhammad Bobur ham Abu Said Mirzo nima sababdan Navoiyni Hirotdan surgun qilganini bilmasligi haqida eslab o`tadi.
Darhaqiqat, Abu Said Mirzo taxt tepasiga kelgan paytda Navoiyning ota-onasi, tog`alari olamdan o`tgan, yaqinlari Hirotni tark etgan yoki ta`qibga uchragan, ilm-ma`rifat, madaniyat, ma`rifatga e`tibor sezilarli darajada pasaygandi. Balki shuning uchun u o`z ona shahrini tashlab, bir paytlar Amir Temurning poytaxti bo`lgan Samarqandga yo`l olgandir?
“SamarQandi firdavsmonand”
Navoiy o`z asarlarida Samarqandda o`tgan yillari, bu erda tanishgan do`stlarini ko`p bor tilga oladi. Samarqand hokimi Ahmad Hojibek unga alohida e`tibor ko`rsatadi. Ayrim manbalarga ko`ra, bir muddat u Samarqandda sipohiylik (askarlik)da ham bo`lgan, Movarounnahr hukmdori Sulton Ahmad Mirzo qo`shini safida harbiy yurishlarda ham qatnashgan. Ammo tez fursatda bu ishdan voz kechgan. Asosiy e`tiborini tahsil va ijodga qaratgan.
Navoiy Samarqandda Xoja Ahror Valiy, Abdurahmon Jomiy, Ali Qushchi, Aloi Shoshiy singari mutafakkirlar, shoir va allomalar bilan hamsuhbat bo`ladi. Samarqanddagi tarixiy obidalarni ziyorat qiladi, ulardan olgan taassurotlarini shoh asarlarida esga oladi. Xususan, Mirzo Ulug`bek haqida so`z yuritarkan, u qurgan rasadxonani dunyoning ziynatiga qiyoslaydi:
Rasadkim bog`lamish zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
“Saddi Iskandariy” dostonida Samarqandning tarixi haqida so`z yuritarkan, uning bunyod etilishini Iskandar Zulqarnayn faoliyati bilan bog`laydi:
Iskandar otodi Samarqand ani,
Samarqandi firdavsmonand ani...
Navoiyning Samarqanddagi faoliyati bilan bog`liq bir qator voqealar hatto afsona va rivoyatlarga yo`g`rilib ketgan. Bir rivoyatga ko`ra, ulug` mutafakkir Samarqand ko`chalarida bir darvesh aytgan baytni yoqtirib qoladi:
Ko`kragimdur suhning perohanidin chokroq,
Kiprigim shabnam to`kulgun sabzadin namnokroq.
Navoiy bu baytni darveshdan sotib olib, uni g`azal tarzida davom ettirmoqchi bo`ladi. Ammo darvesh bunga ko`nmaydi. Oradan yillar o`tib, Navoiy yana o`sha darveshni eslaydi. Samarqandga odam yuborib uni toptirib keladi. Darveshga katta in`omu ehsonlar berib, o`sha baytni sotib oladi va qolgan baytlarni o`zi bitib chiqadi.
Yana bir ma`lumotga ko`ra, Navoiy Samarqandga kelgan ilk kunlarda moddiy jihatdan ancha qiynalgan. Kunlarning birida poklanish uchun hammomga borgan, ammo hamyonida etarli puli yo`qligi ma`lum bo`lgach, shu hamyonni hammomchiga garovga berib, bir marta cho`milib chiqishga izn so`ragan. Ammo hammomchi uning iltimosini rad qilgan.
Keyinchalik esa Samarqandda juda ko`p yaxshi odamlarga duch kelgani, ularning yordamida bu erda to`rt yil umrguzaronlik qilgani, tahsil olgani, go`zal she`rlar bitgani aniq.
“Majolis un-nafois”da Navoiyda Samarqandda yashagan shoirlar haqida ma`lumot berib o`tadi. Bu erda Hirot, Toshkent, Andijon, Shahrisabz, Xorazmdan kelgan ijodkorlar bilan hamsuhbat bo`ladi. Ularning she`rlaridan namunalar keltiradi. Ijodiy bahs-munozaralarni ham yuqoridagi asarida yodga oladi.
Xurosonga Qaytish
Navoiy Samarqandda yurgan paytlarida Xurosonda taxt uchun kurashlar hamon davom etardi. Husayn Boyqaro yillar davomida u shahardan bu shaharga ko`char, turli jang-jadallarda qatnashar, gohi engib, gohida engilar, ammo azaliy toj-taxt orzusi amalga oshmay kelardi.
1469 yilda Abu Said Mirzo Fors va Ozarboyjonni Oqqo`nlilardan tortib olish uchun Uzun Hasanga qarshi jangga otlanadi. Ammo qo`shindagi sarkardalarning hukmdordan norizoligi, qo`shinning jangga etarli darajada hozirlik ko`rmagani, qishning o`ta qattiq kelishi Abu Saidni mag`lubiyat sari etaklaydi. Abu Said asir olinadi. Uzun Hasan uning taqdirini Oqqo`nlilar saroyidan boshpana izlab kelgan temuriy shahzoda Yodgorga topshiradi. Yodgor Abu Saidni qatl etadi.
Shu tariqa Xuroson bir muddat egasiz qoladi. Abu Said Mirzoning o`g`illari Sulton Ahmad va Sulton Mahmud Hirotni egallamoqchi bo`ladilar. Biroq Hirotda boshlangan isyon sababli ortga — Movarounnahrga qaytadilar.
Xuddi shu fursatda Husayn Boyqaro taxtni egallaydi. U paytda Hirotda bo`lgan Abdurahmon Jomiy va boshqa taniqli shaxslar uning taxtga chiqishini olqishlashadi.
Tez orada Husayn Boyqaro Samarqandga maktub bitib Navoiyni ortga qaytishga undaydi. Navoiy Xurosonga katta shodiyona bilan qaytgani Samarqandda bitilgan ushbu baytda ham yaqqol ko`zga tashlanadi:
Ey Navoiy, yor uchun tortar eding g`urbatda ranj,
Yo`lg`a tush, emdi ravonroqkim, azimat qildi yor.
Navoiy shu taxlit to`rt yilga yaqin umrini Samarqandda kechirdi. Afsuski, ulug` mutafakkir Samarqandda o`tgan yillari haqida batafsil ma`lumot bermagan. Faqat turli tarixiy manbalar, o`z asarlaridagi ayrim ma`lumotlar orqali shoir umrining ana shu muhim pallasi haqida muayyan tasavvur uyg`otish mumkin, xolos.
Rustam JABBOROV
