Диний эркинлик ёки виждон эркинлиги жамиятдаги соғлом муҳит учун зарурий бўлган энг катта эҳтиёжлардан биридир. Бу эҳтиёж маълум бир ҳудудда турли миллат ва ирқ вакиллари, бир-биридан фарқ қилувчи дунёқарашга эга инсонларнинг истиқомат қилиши асносида пайдо бўлган. Тарихда диний чеклов ва виждон эркинлигига тақиқ ўрнатган давлатлар ҳам ҳукмдорлар ҳам кўп бўлган. Бугунги глобаллашув даври эса мамлакатлардан демократик бошқарув ва инсон эркинлиги кафолатланган бошқарувни талаб қилмоқда.
Халқаро ҳуқуққа кўра давлатлар инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳурмат қилишга ҳамда уларнинг ҳамма учун бирдек, бирон-бир камситишларсиз, амал қилишини таъминлашга масъул ҳисобланади. Халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда акс этган нормалар давлатларнинг инсон ҳуқуқлари соҳасида ўз миллий қонунчилигини ишлаб чиқиши ва қабул қилишида намуна вазифасини ўтайди. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 18-моддасида «Ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга», деб қайд этилган.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг 18-моддасида таъкидланганидек, «Ушбу ҳуқуқ ўз ихтиёри билан ўзига маъқул динни қабул қилиш ва эътиқод қилиш эркини, якка ҳолда, шунингдек бошқалар билан биргаликда, ошкора ёки хусусий тартибда сиғинишга бориш, диний ва бошқа урф-одатларни ва маросимни бажариш эркини ҳам ўз ичига олади».
БМТнинг асосий халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ирқий, жинсий, лисоний, миллий, диний мансублиги ёхуд соғлиғи ҳолатидан қатъи назар барча учун ривожлантириш, инсон қадр-қиммати ва ҳурматини таъминлаш ҳамда бу йўлдаги муросасизлик кўринишларига қарши курашишга доир вазифа ва мажбуриятлар баён этилган. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар жаҳон ҳамжамиятининг ҳар бир аъзосини инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини қарор топтириш, демократия ва ҳуқуқ тантанаси учун бағрикенглик билан ҳаракат қилишга даъват этади.
ЮНEСКО томонидан 1995 йил 16 ноябрда эълон қилинган Бағрикенглик тамойиллари декларациясида баён этилганидек, «Бағрикенгликни намоён қилиш инсон ҳуқуқларига эҳтиром билан ҳамоҳанг, у ижтимоий адолатсизликка нисбатан сабр-тоқатли муносабатда бўлишни, ўз иймон эътиқодидан воз кечиш ёхуд бошқаларнинг эътиқодига ён беришни англатмайди. У шуни англатадики, ҳар ким ўз эътиқодига амал қилишда эркиндир ва ҳар ким бу ҳуқуққа бошқалар ҳам эга эканлигини тан олмоғи лозим».
Таъкидлаш жоизки, турли эътиқодга эга бўлган инсонлар бирга яшаши мумкин бўлган жамиятнинг имконияти диний чекловларга эга мамлакатникидан юқори бўлиши кўп жабҳаларда ўз исботини кўрсатган. Бу эркинлик жисмоний, ижтимоий ва ҳуқуқий жиҳатдан демократиянинг муҳим асоси ҳисобланиб, одамлар ва гуруҳларга эркин танлов ҳуқуқини тақдим этади.
Сўнгги йилларда диний эркинликнинг ижтимоий фойдасини миқдорий жиҳатдан аниқлаш учун турли-туман тадқиқотлар ўтказилмоқда. Бу каби таҳлилларга кўра, эътиқодий эркинлик плюралистик жамиятдаги барқарорликка ёрдам беради, виждон эркинлигига тақиқ қўйилган жамиятда эса зўравонлик, диний ва ижтимоий можароларнинг кучайиши юзага келади.
Шунингдек, диний эркинлик юқори бўлган жойда иқтисодий фаровонлик, саломатлик яхшиланади, даромадлар тенгсизлиги пасаяди ва демократия муҳити том маънода шаклланади.
Эътиқод эркинлиги одамларга ўзаро фарқларга қарамасдан тинч-тотув, адолатли ва эркин жамият яратиш имконини беради. Бу омил барчани бир хилда тенг кўрилишига кафолат демакдир.
Бундан ташқари, эътиқод эркинлиги жамиятда бизнес имкониятларини кенгайтиради. Давлатлараро шерикчилик тижоратини барпо этишда ҳам бу ҳуқуқнинг ўрни катта. Шунингдек, бу омил маданиятлар алмашинуви ва ўзаро ҳурмат асосидаги ҳамкорлик алоқаларини ва халқаро муносабатларни мустаҳкамлашга йўл очади.
Диний эркинлик одамларнинг тинч ва омма олдида ўз эътиқодларига кўра яшаш, гапириш ва ҳаракат қилиш ҳуқуқини ҳимоя қилади. Бу турли дин вакилларининг ишда, жамоат жойларида ва ижтимоий фаолиятда ўзини эркин тутиш қобилиятини ҳимоялаш демакдир.
Виждон инсоннинг энг муқаддас ҳуқуқи ҳисобланади. Бу ҳуқуқ барча гуруҳлар ва шахсларнинг, жумладан, энг заиф қатламларнинг, диний ёки динсиз бўлишидан қатъи назар тенг эканини англатади.
Диний эркинлик эркин, гуллаб-яшнаётган жамиятларни қўллаб-қувватлайди ва турли маданий институтлар, қадриятлар учун ривожланиш муҳитига эга жой яратади.
Биргина мисол, туристлар ҳам диний эркинлик, эътиқод учун қулай муҳит яратилган манзилларни қидирадилар ва шундай давлатларда туризм кўрсаткичи ҳам юқори бўлади.
Хусусан, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида фикр ва эътиқод эркинлиги энг асосий ҳуқуқлардан иккитаси эканлиги таъкидланган.
Диний эркинлик коррупцияни камайтиради, бу яхши бошқарув ва сезгир институтларнинг калитидир. Дунёдаги энг коррупциялашган ўнта давлатдан саккизтасида диний эркинлик қаттиқ чекловларга эга экани ҳам фикримизнинг исботи бўла олади. Ҳукуматнинг динга аралашиш даражаси юқори бўлган мамлакатлар сиёсий беқарорлик, бюрократик самарасизлик ва тартибга солувчи зарарлардан азият чекмоқда.
Диний эътиқод эркинлигини таъминлаш инсоният тараққиётида миллатларнинг ўрни ва аҳамиятини тўғри тушуниш, Ер юзининг ҳар бир бурчагида мавжуд миллатларни тили, турмуш тарзи, ирқи, ташқи қиёфаси, урф-одатлари, дини, маданиятининг ўзига хос томонларидан қатъи назар, ҳурмат қилиш, уларнинг озодлиги, тенглиги, гуллаб-яшнаши учун шарт-шароитлар яратиб бериш тарафдори бўлиш демакдир.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоиз, эътиқод эркинлиги давлатлар ўртасидаги ҳамкорликка, ирқий ва миллий камситишларга қарши тура олишга, бағрикенглик муҳитини шакллантиришга, турли эътиқод вакилларининг бир мақсад йўлида бирлаша олишига имкон яратади. Дарҳақиқат, инсоният ўртасидаги диний курашларнинг барҳам берилиши ҳам замонавий жамиятга хос хусусият — виждон эркинлигининг маҳсулидир.
Рисолат МАХСИМОВА тайёрлади
