87 ёшни қаршилаган Ўзбекистон халқ артисти Пўлат САИДҚОСИМОВ театр ва кино санъатининг энг забардаст актёрларидан саналади. Ўлмас роллари билан халқнинг меҳрини қозонган устоз санъаткорнинг умр “бекат”ларига тўхталамиз. Ундаги энг ёрқин хотиралар сизларни ҳам бефарқ қолдирмаслигига ишончимиз комил...
“КЎП ТУНЛАРНИ УЗУН НАВБАТЛАРДА ЎТКАЗГАНМАН”
— 1931 йилнинг октябрида туғилганман. Болалигим ҳақида сўрашса, ёрқин хотираларни сўзлаб беролмайман. Чунки болалик йилларим қаҳатчилик даврига тўғри келган. Ёдимда, оиламиз билан жуда оғир, эслашга ҳам юрак дов бермайдиган кунларни бошдан кечирганмиз. 10 ёшимда уруш бошланган, катта акамни олиб кетишган. Ўша йиллардаги оилавий шароит туфайли онам билан бирга бозорга чиқишга мажбур бўлгандим. Шу сабабдан бир йил мактабга бормаганман. Иккинчи акам ҳам яшаш учун курашиб, қўлидан келган барча ишни қиларди. Отам ички ишлар соҳасида ишларди, шу сабаб уни урушдан олиб қолишганди. Ҳар куни кечқурун ишдан қайтаётиб, нон олиб келарди. У вақтларда ярим тундан навбатга турилар, нон олиш катта гап эди. Мен ҳам уйқудан воз кечиб, жуда кўп тунларни узун навбатларда ўтказганман. Нон ҳар бир оила учун катта мўъжиза эди. Отам олиб келган қора нонни онам бўлакларга бўлиб едирарди.
“ЖИЗЗАКИЛИГИМ ТОҒАМДАН ЎТГАН”
— Онам доим менга “шартакилигинг тоғангдан ўтган” дерди. Чунки оилада фақат мен чўрткесар, гап келганда қайтармайдиган эдим. Ота-онам эса аксинча, ҳеч қачон бировга ёмон гапиришмаган. Ҳатто отамнинг жаҳли чиққанда ҳам бирор марта овозини баландлатганини эшитмаганмиз. Икки ўғилдан кейин туғилганим учун вақтида эркалик ҳам қилганман. 10 ёшимгача айтганим айтган эди (кулади). Балки шунинг учунми мактабни тамомлаб, “санъаткор бўламан”, деганимда ҳам ҳеч қандай қаршиликлар бўлмаган.
Ўша йиллари ҳозирги Муқимий номидаги мусиқали драма театрининг ёзги биносида спектакль қўйишарди. Дарахтга чиқиб, томоша қилардим. Кўрган спектаклларимни қайта қўйишса ҳам худди илк бор кўраётгандек, жойимдан жилмасдим. Баъзи спектаклларни ёддан билардим. Уйга бориб, актёрларнинг гап-сўзларини қайтариб, уларга тақлид ҳам қилганман (кулади). Театрга шу тариқа боғланганим, бу соҳага қизиқиш ва меҳримни уйғотган, назаримда.
10-синфни тамомлаб, ҳеч қандай иккиланишсиз ҳозирги Ўзбекистон Давлат санъат ва маданият институтининг актёрлик бўлимига ҳужжат топширганман. Ўша вақтларда “артист бўласанми?” деган паст назар сабаб, бу институтга талаб катта эмасди. Шунинг учун ҳам гуруҳда саккизтагина талаба бўлганмиз, ҳаммаси йигитлар. Буюк актёрлар қўлида таълим олиш бахти насиб этган.
4-босқичда ўқиётганимда илк бор институт саҳнасига чиққанман. Ўшанда Мольернинг “Зўраки табиб” асарини саҳналаштиргандик. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, қаҳрамонимнинг сўзлари, ўша пайтдаги ҳис-ҳаяжоним, ичимдан ўтган ҳар бир ўй ҳалигача ёдимда. Мақтанишга йўйманг-у, бу спектаклимиз яхшигина овоза бўлганди. Худди театр актёрларидек профессионал даражада ижро этгандик (кулади). Шу воқеадан кейин “Санъатни танлаб адашмабман”. деган хулосага келганман.
“18 ЙИЛ КИНОСИНОВГА ҚАТНАГАНМАН”
— Кино оламига кириб келишим у қадар осон бўлмади. 18 йил давомида фақат киносиновларга қатнаганман. Кинодаги илк қадамларим 1953 йил “Шоҳисўзана” фильмидаги эпизод роль билан бошланган. У пайтларда битта роль учун 5-6та актёрни синаб кўришарди. Очиғи, ўша даврда режиссёрлар ўзимиздаги иқтидорлар билан эмас, кўпроқ чет эл актёри билан ишлашни ёқтиришган. Аммо актёр ана шундай чиғириқлардан ўтишга тайёр бўлиши керак экан. Қўл силтаб кетиш, олдиндаги катта ютуқлардан воз кечиш демак.
1971 йил режиссёр Шуҳрат Аббосов мени “Муҳаббат можароси”даги Маҳкам ролига чақирди. Шундан кейин омад қуши елкамга қўнган.
1973 йилда эса ЮНЕСКОнинг талаби билан Ўзбекистонда илк бор икки қисмли фильм суратга олиниб, буюк аллома Абу Райҳон Беруний ролини талқин қилдим. Аммо бу ролга эришиш ҳам осон бўлмаган. Шу роль учун турли давлатлардан келган 58та актёр синовдан ўтган. Охирги босқичда Тўғон Режаметов, Шуҳрат Эргашев ва мен қолганмиз. Турли саҳналарни қайта-қайта ижро этганман. Ва мени ролга таъсдиқлашган. Аммо орадан икки-уч кун ўтиб киностудияга борсам, раҳбарият фикрини ўзгартириши мумкинлигини айтишди. Ўша пайт ҳамма нарсадан ҳафсалам пир бўлиб, тўғри “Ўзбекфильм”нинг директори ёнига кирганман. Камчилик нимада эканини ўзидан билишни истагандим. “Қирқига чидадинг, қирқ бирига ҳам чида”, дея яна киносиновни давом эттиргандим. Ўша пайт ҳар бир ижодий иш Москвадаги бадиий кенгашдан тасдиқлатиларди. Тасвирга олиш ишлари бошланганда ҳам ҳар 300-400 метр плёнкани суратга олиб, қайта кўриларди. Хуллас, Абу Райҳон Беруний ролини қалбимда катта иккиланиш билан ижро этганман. Чунки “юқори”дагилар исталган пайт “тўхтатинглар!” деб қолиши ҳеч гап эмасди-да. Шукрки, ундай бўлмади. Фильмдаги саҳналар қанчалик оғир бўлмасин, шу ролни ижро этиш бахти насиб этган. Бу фильм кўпгина фестивалларда юқори ўринларни олган. Аммо минг афсуски, фильмни ўша вақтда Россияда ҳам, ўзимизнинг телевидениеда ҳам кўрсатишмади. Эшитишимча, тез кунларда фильмни ўзбек тилига овозлаштириб, намойиш этишар экан. Бугунги авлод бу нодир асарни кўра олишидан жуда ҳурсандман.
“Ўзбекфильм” бугун киноижодкорлардан тарихий асарлар кутмоқда. Бунинг учун эса яхши ижодий куч ва албатта, “юк”и бор сценарийлар керак. Келажакда Ал Ҳаким ат-Термизий, Муҳаммад ал-Бухорий, Баҳоуддин Нақшбанд, Мирзо Бобур, Амир Темур ҳақида ҳужжатли ва бадиий фильмлар суратга олиш режалаштирилган.
“ҲУРРИЯТ” СПЕКТАКЛИДА РАФИҚАМНИ ТОПГАНМАН”
— 1959 йили турмуш ўртоғимни илк бор кўрганман. Ўшанда Москвага санъат кунларини ўтказишга боргандик. “Ҳуррият” спектаклида оммавий саҳналарда чиқадиган актёрларни олиб келишди. Улар орасида содда, истарали қиз эътиборимни тортди. Розия билан шу тариқа танишганмиз. Келишган йигит бўлганим учун Розия ҳам менга бефарқ бўлмаган. Тақдиримиз қўшилган экан, уч йилдан сўнг оила қурдик. Ўқишни тамомлагач, устози уни “Саҳна нутқи” фанидан дарс бериш учун институтда олиб қолган. Бир гапни айтиб ўтай, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Тоҳир Саидовни шевада гапирмайдиган қилган менинг рафиқам. Хоразмликларнинг ўзига хос шеваси бор, тушуниш бироз қийин. Лекин йиллар давомидаги машқ ва меҳнатлар туфайли рафиқам Тоҳирнинг нутқини Хоразм шевасидан халос қилган. Шу кунгача кўпгина машҳур актёрлар билан ишлаган. Ҳозир нафақада, набиралар билан вақт ўтказади. Икки ўғил, бир қизимиз — Равшан, Шавкат ва Барно бизга ўнта набира ва эваралар совға қилишди. Ҳаётимдан мамнунман, шукр қилиб яшаб келяпмиз.
“ҲАЁТИМДАГИ ЖУДОЛИКЛАР”
— Институтни тамомлагач, уч йил вилоят театрида ишлаб беришим керак эди. Менинг чекимга Самарқанддаги Ҳамид Олимжон номидаги мусиқали театр тушган. Аммо шу сафарим давомида онамни йўқотганман. 1956 йили онам жигар циррози хасталиги билан ётиб қолганди. Нохуш хабарни айтишганида қулоқларимга ишонмаганман. Ёнига етиб боришга қанчалик уринмай, улгурмадим. Тошкентга самолёт йўқ эди... Ўша лаҳзадаги ҳолатимни тасвирлаб беролмайман, ўкириб-ўкириб йиғлагандим. Эртаси куни қабристонга бордим... Онамни сўнгги йўлга кузатолмаганим, охирги маротаба дийдорига тўёлмаганим армон бўлиб қолган.
1965 йилда эса отам ўпка саратони билан вафот этган. Шифокорлар уйга қайтариб юборганида отам уйқуда эди. Биз эса тепасида дуо ўқиб ўтирганимиз ҳалигача кўз ўнгимда. Ўшанда отам кўзларини очмай, уйқуда жон берган...
1996 йилда иккинчи акам, 1999 йилда эса катта акам вафот этди. Шунча яқинларимдан айрилдим. Ҳатто фожиа сабаб ўғлим Шавкатдан ҳам айрилганман, 44 ёш эди. Яқинлар ва айниқса, фарзанд доғи жуда оғир бўлади. Бу мусибат ҳеч кимнинг бошига тушмасин. Тақдирим шундай экан, дея яшашни давом эттиришдан бошқа чорамиз йўқ...
Алия СУЛАЙМАНОВА
суҳбатлашди
