16 noyabr – Xalqaro bag`rikenglik kuni. Bu sana BMT Bosh Assambleyasining 1997 yilgi qaroriga muvofiq butun dunyoda nishonlab kelinadi.
Darhaqiqat, bag`rikenglik bu Er yuzida eng ko`p qadrlanadigan tuyg`u. Uning insonparvarlik bilan o`zagi bir desak adashmaymiz. Chunki, tili, dini, millati, irqi va ijtimoiy kelib chiqishidan qat`iy nazar hammaga bir xil munosabatda bo`lish — bu insoniyatni qadrlashni — ya`ni insonparvarlikni anglatadi.
Shu o`rinda diniy bag`rikenglik tushunchasiga to`xtalsak. Din odamlarning hissiyotlariga ta`sir etadi. Diniy turfa xillik esa ba`zan tushunmovchiliklar va hatto nizolarga sabab bo`lishi mumkin. Diniy tenglikni ta`minlash, bu boradagi bag`rikenglik uzoq o`tmishda ham dolzarb masala hisoblangan.
Bugungi sana munosabati bilan ushbu maqolada bag`rikenglik uchun kurashgan, dinlar tengligini ilgari surgan buyuklar hayoti haqidagi ayrim ma`lumotlarni to`pladik.
Tarixdan ma`lumki, Amir Temur davlat boshqaruvida adolat vatenglik tarafdori bo`lgan. Uning e`tiqodi o`z dini tufayli boshqa dinlarni rad etish emas, aksincha o`z saltanatidagi turfa din vakillariga ham g`amxo`rlik qilish bo`lgan.
U islomni aqidaparastlikdan holi din sifatida tushungan. Aynan shu tushuncha sabab Amir Temur o`z eridagi boshqa din vakillariga imtiyozlar bergan. Bu orqali Amir Temur Evropada ham shuhrat qozongan.
Manbalarda Fransiya qiroli Karl VIning Amir Temurga yozgan maktubidagi ushbu jumla alohida e`tirof etiladi: «Sizning g`amxo`rligingiz, fe`l-atvoringiz va ko`plab nasroniylarga ko`rsatgan yordamingiz uchun sizga o`z minnatdorchiligimni bildiraman». Qirol Karl VI o`z maktubida Temurdagi bag`rikenglik fazilatining ahamiyatini ajratib ko`rsatib, unga minnaddorlik bildirgan.
Amir Temurning Evropadagi elchisi bo`lgan Arxiepiskop Ioan Temurning shaxsini shunday ta`riflaydi: «Temur o`z davlatiga chet ellik savdogarlarni, xususan, fransuz va nasroniylarni qabul qilib, butun mamlakat bo`ylab ularning xavfsizligi uchun sharoit yaratgan.» Bu fikrlar ham Temurning portretidagi bag`rikenglik va boshqa din vakillariga bo`lgan hurmat chizgilarini ochib beradi.
Amir Temur o`z siyosatida din va davlat o`rtasidagi muvozanatni saqlay olgan. U yaratgan siyosiy falsafa manfaatlarning birlashuvida, xalqning oliy maqsadlariga erishishda samarali va ijobiy rol o`ynashi bugun ham o`z isbotini ko`rsatmoqda.
27ta davlatni birlashtirgan, to`ra-tuzuklar tartibotini vujudga keltirgan Temuriylar davlati madaniyatining zaminida adolat va bag`rikenglik, tenglik tamoyillari yotadi.
2. Abul-Fatx Jaloliddin Muhammad Akbar
Boburiylar sulolasining hukmdor vakillaridan biri bo`lgan Buyuk Akbar (tarixda shu nom bilan mashhur) — Hindistonning musulmon imperatori, u o`z davrida harbiy bosqinlar orqali keng tarqalgan qirollik hokimiyatini o`rnatgan. Ammo u tarixda o`zining diniy bag`rikenglik siyosati bilan mashhur. Akbar Hindistonda diniy tenglik va san`atni qadrlash davrini boshlab bergan.
Akbar xalqning barcha qatlamlarini birlashtirgan podshoh va o`zining shaxsiy diniy g`oyalarini davlat siyosatini shakllantirishdan, shuningdek, diniy bag`rikenglik siyosatini qabul qilishdan saqlagan dunyoviy hukmdor sifatida e`tirof etiladi. Akbarning boshqaruvda diniy erkinlikni ilgari surishiga asosan quyidagi ikki omil sabab bo`lgan:
Buyuk Akbar o`z imperiyasining birligini saqlab qolish, o`z saltanatidagi musulmon bo`lmagan aholining sadoqatini qozonish uchun ko`plab qonun va farmonlar qabul qilgan. U markaziy boshqaruvni isloh qilgan va kuchaytirgan, shuningdek, moliya tizimini markazlashtirib, soliq yig`ish jarayonlarini qayta tashkil etgan. Xususan, Buyuk Akbar avvalgi musulmon hukmdorlari davrida hindular to`lashi shart bo`lgan jiziya solig`ini va harbiy asirlarni majburan islom dinini qabul qilish tartibini bekor qilgan.
Akbarning 25dan ortiq xotini ham turli dinlarga mansub bo`lgan. U barcha dinlarga liberal munosabatda ekanini shu orqali isbotlagan. Bu munosabat uning mamlakat hududini kengaytirishida ham katta yordam bergan.
Akbar diniy davlat tushunchasini buzib, bag`rikenglik siyosatini yanada kuchaytirgan. U barcha dinlarni birdek hurmat qilgan va o`z fuqarolarini diniga qarab ajratmagan.
Akbar muntazam ravishda boshqa dinlarning bayramlarida qatnashgan. U 1575 yilda Fatehpur Sikrida ibodatxona qurdirgan va bu ibodatxonada turli dinlarning olimlari, jumladan, hindular, zardushtiylar, xristianlar, yogislar va boshqa mazhabdagi musulmonlarning tegishli diniy rahbarlarini o`z ta`limotlarini muhokama qilish uchun yig`gan. U iezuitlarga Agra shahrida cherkov qurishga ruxsat bergan va hindlarning odatlariga hurmat sifatida qoramol so`yishni taqiqlagan.
Akbarning hind va musulmon me`morchilik uslublarini uyg`un holda shaharsozlikda qo`llagani u da`vat qilgan tenglik g`oyasini anglatadi. Hindiston kabi geografik jihatdan keng va ijtimoiy jihatdan murakkab mamlakatda samarali hukumat teng ijtimoiy qo`llab-quvvatlovni talab qilgan. Akbar bu ehtiyojni tushunib, qanoatlantira olgan.
3. Tomas Jefferson
AQShning uchinchi prezidenti Tomas Jefferson (1801-1809 yillarda prezident bo`lgan) diniy erkinlik uchun kurashgan shaxslardan biridir. U AQSh tarixida mamlakat rivojining otasi sifatida ham katta o`rin tutadi. Jefferson prezidentlik yillarida erkinlik, tenglik prinsiplarini amalda namoyon etish maqsadida davlat boshqaruviga yangi amaliyot va tajribalarni qo`llagan. Bu esa AQShning taraqqiyot tarixida tub burilish yasagan.
Tarixiy faktlarning guvohlik berishicha, AQSh tarkibida bo`lgan mustamlakalardagi etnik millatlar va dinlarning xilma-xilligi hukumat mustahkam bo`lishi uchun ham diniy erkinlik zaruriyatini talab qilgan.
Jefferson prezident bo`lishidan avval Virjiniya gubernatori sifatida faoliyat yuritgan. Uning gubernatorlik yillarida Virjiniya shtatida rasmiy cherkov — Angliya cherkovi bo`lgan. Bu cherkov tomonidan boshqa din vakillari kamsitilgan va jiddiy ta`qib ostiga olingan. Prezidentlik yillarida Jefferson ushbu mojarodagi inqilobiy vaziyatlarni «men guvoh bo`lgan eng og`ir tortishuv va nizoli davrlar» deb atagan. E`tirof etish joiz, Jefferson tashabbusi bilan qabul qilingan «Diniy tenglik to`g`risida»gi qonun bu mojarolarning barham berilishida katta rol o`ynagan.
Jefferson 1777 yilda Virjiniya gubernatori sifatida turfa dinlarga mansub Virjiniyaliklarning diniy erkinliklarini kafolatlaydigan qonun loyihasini ishlab chiqqan, qonunda e`tiqodsizlar uchun ham erkinlik kafolatlari keltirilgan. Lekin bir necha yil mobaynida qonun loyihasi hukumat tomonidan qabul qilinmagan. Qonun qabul qilinishi uchun Jefferson qattiq kurashgan. Natijada, 1786 yilda AQShning Bosh Assambleyasi tomonidan «Diniy erkinlik to`g`risida»gi qonun qabul qilingan.
Bu qonun Jeffersonning qarashlari va erkinlik borasidagi istaklarini umumlashtirgan. Jefferson uchun diniy erkinlik mantig`i ma`rifatparvarlik tafakkuriga xos edi. U din erkinligini insonning «tabiiy huquqi» deb bilgan. Jeffersonning fikricha, davlat tomonidan fuqarolarga shaxsiy fikrlarni singdirish xato bo`lgani kabi, shaxsni ma`lum dinni qabul qilishga majburlash ham noto`g`ri. Shu sababdan, u o`z prezidentlik yillarida cherkov va davlatning qat`iy ajratilgan holdagi faoliyatini amalda qo`llagan.
Jeffersonning hukumatni cherkovdan va cherkovni hukumatdan uzoqlashtirmaslik, siyosiy erkinlik va erkin fikrlashni xavf ostiga qo`yishi haqidagi qarashlari AQShdagi teng ijtimoiy jamiyat tamoyiliga poydevor bo`lgan.
Dunyo tarixiga nazar solsak, yuqoridagi kabi bag`rikenglik, diniy tenglik tarafdori bo`lgan siyosiy liderlar, olimlar va hukmdorlar ko`p topiladi. Yuqorida ularning ayrimlarining faoliyati xususidagi izlanishlarimizni umumlashtirdik.
Xulosa o`rnida ta`kidlash joiz, din va millat, irq va ijtimoiy kelib chiqish insoniyatni bir-biridan ajratmasligi lozim. Chunki, hayotning eng shirin mazmuni barcha uchun bir xil — TINChLIK!
Risolat MAXSIMOVA
