O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 20-22 yanvar kunlari Germaniya Federativ Respublikasiga tashrifi arafasida O`zbekiston Elektron ommaviy axborot vositalari Milliy assosiasiyasi (O`zEOAVMA) tomonidan bir qator davlat, jamoat va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda Berlin shahrida “Buyuk ipak yo`li merosi – O`zbekiston va Germaniya o`rtasidagi ko`prik” mavzusida xalqaro ilmiy-madaniy forumi o`tkazilmoqda. Mazkur nufuzli tadbir munosabati bilan O`zEOAVMA boshqaruvi raisi, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan jurnalist Firdavs Abduxoliqov bilan mazkur forum arafasida qo`lga kiritilgan kashfiyotlar haqida suhbatlashdik.
— Ustoz, o`tgan yilda Rossiya, Buyuk Britaniya, Hindiston, AQSh, Fransiya singari mamlakatlarda shu mavzuda qator tadbirlar o`tkazildi. Bu galgi manzil esa Germaniya!
— O`zbekiston va Germaniyani bir necha ming chaqirimlik masofa ajratib tursa-da, xalqlarimiz o`rtasidagi aloqalar uzoq asrlarga borib taqaladi. O`zaro munosabatlarda madaniy-gumanitar aloqalar alohida o`rin tutadi. Bundan 25 yil muqaddam mamlakatlarimiz o`rtasida madaniy hamkorlik to`g`risidagi bitim imzolangan. Bugun Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev rahbarligida olib borilayotgan ochiq va oshkora tashqi siyosat samarasi o`laroq, Germaniya bilan munosabatlarimiz yanada mustahkamlanmoqda.
Bevosita forum haqida to`xtaladigan bo`lsak, biz unga o`zbekistonlik va germaniyalik olimlar bilan birga ikki yildan beri tayyorgarlik ko`rib keldik. Bugun Berlin shahridagi O`zbekiston Respublikasi elchixonasida “Buyuk ipak yo`li merosi – O`zbekiston va Germaniya o`rtasidagi ko`prik” mavzusida xalqaro ilmiy-madaniy forum yuqori saviyada o`tkazilmoqda.
Germaniyada ham o`zbek xalqining madaniy merosiga hamisha qiziqsh katta bo`lib kelgan. “O`zbekiston madaniy merosi jahon to`plamlarida” loyihasi doirasida olib borilgan izlanishlarimiz natijasida ikki mamlakat mutaxassislari hamkorligida “O`zbekiston madaniy merosi Germaniya to`plamlarida” kitob-albomi yuzaga keldi. Xuddi shu mavzuda hujjatli film ham suratga olindi.
Biz Prezidentimiz tashrifi arafasida o`tkazilayotgan media-forum doirasida mazkur kitob-albom taqdimotini ham o`tkazyapmiz.
— Firdavs Fridunovich, mazkur kitob qanday yaratilgani haqida so`zlab bersangiz.
— Hammasi uch yil avval Drezdendagi Harbiy-tarixiy muzeyni borib ko`rishimdan boshlangan. O`shanda Saksoniya Federal eri parlamenti raisi Mattias Ryossler va Konrad Adenauer fondining O`zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Tomas Kunse hamrohligida Drezden Qurol palatasida o`zbek hunarmandlari tomonidan ishlangan qilichlar, chiroyli pichoqlarni ko`rish imkoniga ega bo`ldik. O`shanda menda “O`zbekiston madaniy merosi dunyo to`plamlarida” turkumidan chop etilayotgan kitoblarning bir jildini Germaniya muzeylariga bag`ishlash fikri tug`ildi. Shu tariqa O`zbekiston madaniy merosiga bag`ishlangan kitoblarimizning 11-jildi ustida ish boshladik. So`nggi ikki yil ichida biz jurnalistlar bilan o`n martaga yaqin Germaniyaga ijodiy safarlar uyushtirdik. GFRning bir qator kutubxona va muzeylarida bo`ldik. Germaniya muzeylari bilan aniq hujjatlarni imzolash kerak bo`lgani uchun bu jarayonni amalga oshirishga uzoq vaqt kerak bo`ldi.
— Nemis muzeylarida sizni qanday qabul qilishdi? Loyihaga qanday munosabatda bo`lishdi?
— Aytish joizki, nemislar aniq hisob-kitobni yoqtiradigan xalq, shu bois hammasini avvaldan rejalashtirishadi. Ular avvaliga loyihamizga biroz ishonchsizlik bilan qarashdi. Chamasi, rivojlanayotgan mamlakatning nodavlat tashkiloti bunday yirik loyihani qanday uddalarkin, deb o`ylashdi. Nafaqat katta mablag`, balki keng miqyosdagi tashkiliy ishlarni talab etadigan bunday g`oyalarni amalga oshira olishimizga shubha bilan qarashdi. Ular bunday qisqa fursat ichida nemis muzeylaridagi madaniy yodgorliklarimizni izlab topishimiz va dunyoga ko`rsata olishimizga ishonishmadi. Lekin, biz o`zbek san`ati haqida nemis olimlari hikoya qilishini istagandik.
— Ular tegishli materiallarni suratga olib, ma`lumot uchun bizning mutaxassislarga murojaat qilishsa, yaxshiroq bo`lmasmidi?
— Albatta. O`zbekistonda bu haqda hikoya qilib berishi mumkin bo`lgan mutaxassislar ko`p. Faqat bir jihatni unutmaslik kerak. Xorijdagi muzey xodimlari, chet ellik olimlar O`zbekiston madaniyati bilan bog`liq kolleksiyani o`rganish bilan shaxsan shug`ullanishsa, kitob-albomlarning qimmati ikki baravar ortadi. Ular shu orqali O`zbekistonning boy madaniyatiga chuqurroq kirib boradilar, shu tariqa xorijda yangi kashfiyotlar ochiladi, jahon aholi yurtimiz tarixining noma`lum sahifalaridan xabardor bo`lishadi. Buyuk ajdodlarimiz yaratib qoldirgan durdonalarni o`rganish asnosida olimlar bu kolleksiyani keng ommaga oshkor etish lozimligini tushunib etyaptilar. Shu tariqa bu artefaktlar muzeylarda taqdim etilyapti, bu esa madaniy merosimizni targ`ib etishning muhim usullaridan hisoblanadi.
O`zingiz o`ylang, turkumdan o`rin olgan 20 ta jildda biz butun dunyodan 200 nafardan ortiq olimni qamrab oldik. Bu hali chegara emas. Joriy yilda biz yana 15 ta albomni chop etamiz, yigirmata film suratga olamiz. Bu ishga 150 nafar mashhur olim, ekspert, tadqiqotchi va jurnalistlarni jalb qilganmiz.
— Mazkur albomning mazmun-mohiyati, uning avvalgilaridan farqli jihatlari haqida ham to`xtalib o`tsangiz.
— Mazkur nashr shu turkumdan chop etilayotgan kitob-albomlarning o`n birinchi jildi hisoblanadi. Bu kitobning eng e`tiborli tomoni unga O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan so`zboshi yozilganidir. Muhtaram Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, “O`zbekistonda nashr qilingan, ikki mamlakatning san`atshunos olimlari va tarixchilari, fotorassomlari va jurnalistlarining mashaqqatli mehnati evaziga dunyoga kelgan bu ajoyib kitob xalqlarimizning o`zaro hurmat-ehtiromi, mustahkam do`stligi, bir-birining tarixi va madaniyatiga bo`lgan samimiy qiziqishining amaliy ifodasidir”.
Mazkur jild Berlin Davlat kutubxonasi, Berlin Islom san`ati muzeyi, Berlin etnologiya muzeyi, Shtutgartdagi Linden nomli muzey, Gamburg san`at va hunar muzeyi, Leypsig, Drezden va Xernxut etnologiya muzeylari hamda Lyubek shahri (Ganzey) etnologiya to`plamini qamrab oluvchi Saksoniya Davlat etnografiya kolleksiyasidagi osori atiqalarni o`z ichiga oladi. Xususiy kolleksiyalar faxriy senator Manfred Bumillerga (Bamberg) tegishli bo`lgan Islom davri obidalari to`plamini tashkil qiladi.
Mazkur muzeylar orasida biz bilan birinchi bo`lib aloqaga chiqqanlardan biri Berlindagi islom san`ati muzeyi direktori o`rinbosari Ute Franke bo`ldi. Ushbu muzey Berlindagi eng yirik muzeylardan biri bo`lib, unga har yili 300 ming kishi tashrif buyuradi. 1925 yilda muzeyga Rossiya orqali Samarqand kulolchilik buyumlari namunalari kelib tushgan. 30-yillarda Berlin etnograrafiya muzeyidan yana minglab sopol parchalari keltiriladi. Ularning aksariyati Buyuk ipak yo`lidagi muhim manzil – Afrosiyob xarobalaridan topilgan edi. Tasavvur qilyapsizmi, bu artefaktlarning aksariyati hali fan uchun yangilik! Biz muzeyga oxirgi marta kelganimizda muassasa rahbari doktor Xasse va Franke xonimga mazkur kitobning namuna nusxasini taqdim etdik.
— Mazkur kitob turli internet nashrlarida “O`zbekistondagi ilk aqlli kitob” sifatida baholangan edi...
–To`g`ri, O`zbekiston tajribasida ilk bor kitob va axborot texnologiyalarining yutuqlari uyg`unlashtirildi. O`quvchilarga kitobdagi kolleksiya yoki biror buyum haqida to`liq ma`lumotlar olish imkonini beruvchi qo`shimcha zamonaviy usullar taqdim etilmoqda. Kitob sahifalaridagi maxsus belgilar planshet yoki smartfon yordamida skanerlanganda, ekranda ob`ektning 3D formatidagi modeli hamda kolleksiya haqidagi videorolik namoyish etiladi. Buning uchun telefon yoki planshetga NazZar ilovasi yuklangan bo`lishi kerak.
— Bugungi kunda Germaniya to`plamlaridan o`rin olgan eng nodir eksponatlar haqida ham to`xtalib o`tsangiz.
— Germaniyada saqlanayotgan, O`zbekistonga tegishli har bir kolleksiya o`ziga xos va betakrordir. Ular orasida Samarqaddagi Shohi-zinda me`moriy majmuasi hamda Buxorodagi Bayonqulixon maqbarasidan keltirilgan koshin parchalari, X asrga mansub, Afrosiyob xarobalaridan topilgan sopol idishlar, Surxondaryo viloyati hududidan (Chag`oniyon) topilgan arxeologik topilmalar, Buxoro amirligi davriga oid kashtalar, tikilgan kiyim-kechaklar, mehnat qurollari, zardo`zlik va uy-ro`zg`or buyumlari, ot anjomlari, Xiva xonligida yasalgan taqinchoqlarni misol keltirish mumkin.
Germaniyada saqlanayotgan O`zbekistonga oid nodir qo`lyozmalar ham tadqiqotchilar uchun juda katta xazina bo`la oladi. Bu erda Haydar Xorazmiyning uyg`ur yozuvidagi “Maxzanul-asror” dostoni, buyuk olim va hukmdor Mirzo Ulug`bekning “Ziji Ko`ragoniy” jadvali, Alisher Navoiyning “Hamsa”, “Lisonut-tayr”, “Mahbub-ul-qulub”, “Xamsatul-mutahayyirin” singari asarlari, Husayn Boyqaro devoni shular jumlasidandir.
— Forum davomida hujjatli filmlar ham namoyish qilindi. Germaniyada olib borilgan suratga olish jarayonlari haqida gapirib bersangiz.
— Biz taniqli jurnalist va san`atunos Shaxnoza G`anieva boshchiligidagi televizion guruh bilan Germaniyaga suratga olish ishlari yuzasidan ikki marta kelganmiz. Islom madaniyati va O`rta Osiyo tarixni tadqiq etayotgan taniqli ekspertlar bilan intervyular uyushtirdik. GFRda saqlanayotan o`zbek zaminida yaratilgan madaniy yodgorliklar haqida hikoya qiluvchi ikkita yirik hujjatli filmni suratga oldik.
— Yangi nashr va hujatli filmlarni yaratishda qanday qiyinchiliklarga duch kelindi?
— Jahon to`plamlaridagi ko`plab madaniy merosimiz durdonalari kataloglashtirilmagan va o`rganilmagan. Afsuski, qator muzeylarida mintaqamiz bo`yicha mutaxassislar etishmagani bois, ko`plab osori atiqalarimiz omborxonalarda, qutilar ichida yotibdi. Undan ham yomoni, ayrim muzeylarda ajdodlarimiz mehnati evaziga yaratilgan ko`plab durdonalar Eron yoki Afg`onistonga tegishli artefaktlar sifatida taqdim etilgan. Misollar juda ko`p. Germaniyaga tashriflarimiz asnosida yana bir muammoga duch keldik. Linden va Shtutgartdagi muzeylar bizga eshik ochishni istamadi. Keyinchalik ma`lum bo`lishicha, muzey tomonidan 1996 yilda chiqarilgan “Buyuk ipak yo`li vorislari” kitob-albomida O`zbekistonga oid ko`pgina buyumlar kiritilgan. Mazkur katalog va unga bag`ishlangan ko`rgazma uchun Germaniyaning mashhur Mercedes-Benz kompaniyasi tomonidan 1 million dollar ajratilgan. Safarimiz asnosida ma`lum bo`lishicha, ushbu ekspozisiyalarda ko`plab buyumlar Eron, Afg`oniston singari ko`plab sharq mamlakatlariga tegishli ashyolar sifatida ko`rsatilgan ekan. Bugun ham dunyoning ko`pgina kutubxonalarida Samarqand, Buxoro singari shaharlarimizda yaratilgan kitobat san`atining ayrim namunalari forsiy tilda bitilgani uchun boshqa mamlakatlarning madaniy merosi sifatida talqin etilmoqda. Shu sababli biz Germaniyadagi qator muzeylarga murojaat qilib, xalqimizga tegishli merosni qaytadan o`rganish, nemis muzeylarida saqlanayotgan o`zbek xalqiga oid osori atiqalarga bag`ishlangan kitob-albom nashr etish bo`yicha hamkorlikni taklif qildik.
— Artefaktlarning kelib chiqishi bilan bog`liq bunday xatolar ortida qandaydir maqsadlar bo`lishi mumkinmi? create
— Albatta bu ilmiy xato. Ammo, uning ortida boshqa maqsadlar ham bo`lishi mumkinligini inkor etolmaymiz. “O`zbekiston madaniy merosi jahon to`plamlarida” loyihasi ustida ishlar ekanmiz, jahonda mamlakatlar o`rtasida ochiq xarakterga ega bo`lmagan axboriy, mafkuraviy, iqtisodiy va boshqa yo`nalishdagi kurashlar davom etayotganiga amin bo`ldik. Istaymizmi-yo`qmi, o`z xalqining tarixiy ahamiyatini, jahon sivilizasiyasi rivojiga qo`shgan hissasini oshirib ko`rsatish uchun musobaqalashayotgan davlatlar ham bor. Ular ba`zi hollarda boshqa xalqlarga mansub faylasuflar, olimlar, mutafakkirlarni ham o`zlariga tegishli deb da`vo qilishadi. Ilmiy tadqiqotlar bahonasida ayrim mamlakatlar tomonidan yirik muzeylarda saqlanayotgan artefaktlarni “o`zlashtirish” uchun million dollarlab mablag` ajratish keng tus olmoqda.
Mamlakatimiz rivojining yangi bosqichida biz ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan boy madaniy meros, bebaho asarlar, jahonshumul kashfiyotlar nainki butun bashariyat xazinasi, eng avvalo xalqimizning mulki ekanini anglab etmoqdamiz. Zamonaviy til bilan aytganda, bu o`zbek xalqining brendi hisoblanadi. Biz bu xazinani ko`z qorachig`idek asrash barobarida, keng targ`ib etishimiz ham kerak.
— Bu vazifa bilan hukumat shug`ullanishi kerak emasmi?
— Bunday o`ylash noto`g`ri. Albatta, bugungi kunda davlatimiz tomonidan, xususan Prezident tashabbusi bilan xalqimizning tarixi va madaniyatini o`rganish, keng targ`ib etishga katta e`tibor qaratilmoqda. Ammo, bu masala har bir fuqaroning a`moliga aylanishi kerak. Biz farzandlarimiz, nabiralarimizni eng avvalo milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashimiz shart. Yurtboshimiz bir necha bor ta`kidlaganlaridek, yosh avlodga ularning kimlarning vorislari ekanini anglatishimiz lozim. Bu ishni allaqachon urfdan qolgan eskicha yig`ilishlar, zerikali suhbatlar tarxida emas, eng zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida yaratilgan mediamahsulotlar, orqali singdirishimiz kerak. Nima uchun manfur Chingizxonni lol qoldirgan buyuk sarkarda Jaloliddin Manguberdi timsolini zamonaviy yutuqlarni o`zida aks ettirgan mulfilmlar, blokbasterlar, elektron o`yinlarda jonlashtirmasligimiz kerak? Buyuk Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro orasidagi do`stona munosabatlarni haqqoniy ochib beradigan filmlar qachon yaratiladi?
Yaqinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tomonidan tarixiy merosimizni o`rganish va keng targ`ib etishga qaratilgan “O`zbekiston tarixi” telekanalini yaratish bo`yicha taklif bildirilgani ham bu borada muhim qadam bo`ldi, deb ayta olaman.
— Bugungi media-forum dasturidan yana qanday tadbirlar o`rin olgan?
— "Buyuk Ipak yo`li merosi – O`zbekiston va Germaniya o`rtasidagi ko`prik" mavzusida Xalqaro ilmiy-madaniy forumi doirasida O`zbekistonning Berlindagi elchixonasida "O`zbekiston madaniy merosi dunyo to`plamlarida" turkumidan chop etilgan kitob-albomlar ko`rgazmasi o`tkaziladi.
Shuningdek, Evropa jamoatchiligi e`tiboriga O`zbekistonga oid qadimiy qo`lyozmalar – “Katta Langar Qur`oni”, "Husayn Boykaro devoni", "Temur tuzuklari", "Ravzatus-safo”, "Me`rojnoma" singari noyob qo`lyozmalar, Sohibqiron hayoti va faoliyatidan hikoya qiluvchi "Zafarnoma" kitobidan olingan miniatyuralarning faksimile nusxalari keng jamoatchilikka taqdim etiladi.
Forum nihoyasida "O`zbekiston – Buyuk Ipak yo`lining yuragi" deb nomlangan tantanali qabul marosimi o`tkaziladi. Unda 150 nafardan ortiq ishtirokchilar o`zbek milliy taomlaridan bahramand bo`lishlari mumkin. Shuningdek, "Palov – o`zbek taomlari brendi" videoroligining taqdimoti ham bo`lib o`tadi. Kechaga “Mumtoz navo” o`zbek ansambli, O`zbekistondagi nemis madaniy markazi qoshida faoliyat yuritayogan «Jugendstern» jamoasi ijrosida kuy, qo`shiq va raqslar fayz bag`ishlaydi.
— Bunday keng ko`lamli loyihani amalga oshirish, albatta juda katta mablag` va kuch talab etadi...
— Eng avvalo bu loyiha Davlatimiz rahbarining O`zbekiston madaniy merosini o`rganish, asrab-avaylash va targ`ib etishga qaratayotgan beqiyos e`tibori tufayli amadlga oshirilmoqda. Bunday keng ko`lamli tadbirni amalga oshirishda ko`rsatgan moliyaviy va tashkiliy jihatgan ko`rsatilgan yordami uchun O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga minnatdorchilik bildiramiz.
Bugungi kunda yangi tashabbusilarni amalga oshirish nafaqat hukumatimiz, balki ijtimoiy mas`uliyatga ega tadbirkorlik sub`ektlarining ham yordamini taqozo etmoqda. Bu borada loyihamizning asosiy hamkorlaridan biri – ERIELL xalqaro neft-serviy kompaniyasi har tomonlama yordam bermoqda. Kompaniya rahbari Baxtiyor Fozilov bizni nafaqat inson resurslari bilan ta`minlayapti, balki ko`plab tashkiliy masalalarni hal etishda ham yaqindan yordam bermoqda. Butun dunyo bo`yicha faoliyat ko`rsatayotgan ushbu kompaniya barcha hududiy bo`linmalari yordamida boy madaniy merosimizni o`zining tarixiy vataniga kitob-albomlar va muhtasham faksimile nusxalari ko`rinishida qaytarishga beqiyos yordam bermoqda.
Shu bilan birga Konrad Adenauer jamg`armasining O`zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Tomas Kunse, GFRning Saksoniya federal eri parlamenti raisi Matias Ryosslerga, bizdan o`z ko`magini darig` tutmagan davlat va jamoat tashkilotlariga, O`zbekiston madaniy merosini tadqiq va targ`ib etish bilan shug`ullanayotgan olimlar va jurnalistlarga o`z minnatdorligimni bildiraman.
— Mazmunli suhbatingiz uchun rahmat!
R.Jabborov suhbatlashdi.
