Бунақа ҳангомалар узун қиш кечаларига ярашар эди.
Том ортидан «дук-дук» қадам товуши эшитилса:
- Ана-а, гирой бова келяптилар, - дея ҳовлиқар эдик.
Кўп ўтмай қалин қора лас чопонининг елкаларига қўнган лайлак қорни қоқа-қоқа у энкайиб эшикдан кириб келар ва танча устига қийиқчаси орасида даставез қилиб келтирган туршагу жийдаларни сочиб юбориб:
- Олинглар, эрмак қилинглар, - дея сахийлик кўрсатарди.
Кейин танчанинг тўр томонига ўтиб, жойлашар, оёғига иссиқнинг тафти урилиши билан:
- Оҳ,оҳ! – деганича ҳузур қилганини эътироф этарди.
Онам ва сингилларим нариги уйга ухлашга кириб кетишмагунча, отам билан у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ўтирарди.
Аста-секин танчанинг чўғи ҳам сусайиб, совий бошларди.
Ана шунда унинг ёдига бу йил қишнинг қаттиғ келгани тушиб қолар, бунақа совуқ фақат уруш вақтидагини бўлганини отамга эслатиб, кейин тўсатдан:
- Ўша маҳалларда ўзимиз ҳам жа-а қорувли эдикда, - деб қоларди. – Ҳар кифтимизда ўртамиёна одамнинг уч-тўрттаси бемалол давра қурса boʼlardi...
Отам жилмайиб қўярди.
У отамга нимадандир хавсираётгандек қараб:
- Ё, нотўғрими? – дерди таҳдид оҳангида.
- Тўғри, - унинг гапини тасдиқларди отам.
- Ана-а, шуни айтда, - дерди у ўзининг айбини отамга ағдармоқчи бўлгандек. – Нима қиласан гапни опқочиб?
Отам индамай қўя қоларди.
Мен бўлсам, оғзимни ланг очганимча унинг мошгуруч соқолига, ингичка қон томирлари «тўрлаган» юзига, салқиган қовоқларию қуй кўзларига, yelkasiga...aqalli битта одам сиғиши ҳам гумон бўлган елкасига ҳайрат аралаш боқиб ўтирардим.
Ташқарида аёз.
Дарахтлар шохидаги сумалаклар ларзон-ларзон.
Нариги уйда ойим, укаларим донг қотишган.
Хидир бува туришни хаёлига ҳам келтирмайди, болишни ўмровига тортади.
- Уста Мамасоли катталарга жилпонглаб-жилпонглаб мошин олди, - дейди отамни қандайдир ўзини қизиқтирган машваратга тортмоқчи бўлаётгандек. - Э-э, камбағал қолаверарканда камбағаллигича! Бири икки бўлмасканда! Мана, мену сен. Хизматимиз кимникидан кам? Айт! Кимникидан кам?
У кимлардандир домангир бўлади. Танча устида думалаб ётган попукли, остига мис қопланган носқовоғини олиб, кафтига қоқади.
Танчанинг у бурчагида отам ёнбошлаган.
Мен пойгакда.
Отам:
- Тур, ёт энди, болам, – демайди, деса, уч-тўрт кунгача тумшайиб юришимни билади.
Хидир бува пишиллайди:
- Билашанку, а-а? Уюшни аптиниям kuyganmash...
У танчанинг кўрпасини кўтариб носини туфлайди. Оғзининг четларини бош бармоғи билан артаркан, ҳовлиқиб давом этади:
- Уруш вақтида зиғир ёғи қиммат эди. Уста Мамасоли жувоз ҳайдаб бойиб олди. Бир куни жувознинг ўқи уста Мамасолининг кунда устида турган чап билаги устига тушиб мажақлаб юборибди. Илмоққа яхши илмаганда! Кўрдингми, гап қаёқда?! Ялпизланиб ўзини пронтовикка ўтказиб олгани билан сирини биламан baribir...
Кўз ўнгимда жувознинг ўқи остида қолган қўлини чиқаролмай «вой-вой»лаб турган уста Мамасоли бутун қиёфаси билан жонланиб, этим jimirlashadi...
- Шуларнинг каттачилик қилганига куясанда, а, - ичи нимадандир ториқиб кетгандек хўрсинади Хидир бува. - Кал Мусанинг нафасига яқинлашиб бўлмайди ҳозир, уруш пайтида паранжи ёпиниб жон сақлаганини ким билмайди? Ҳамма билади, биладию, ҳеч ким буни гапирмайди. Ғани чўлтоғчи? Ғани чўлтоғ қўлига пахта қўйиб отган. Э, товба, шуям гап бермайди-я, – Хидир буванинг сап-сариқ тишлари орасидан «қочқин»у «қўрқоқ»ларнинг сирлари тўкила бошлайди. – Шуни айтадиларда, сув келтирган хору кўза синдирган азиз, деб. - У отамнинг чап елкасига – шалвираб турган бўш енгга ўғринча назар ташлайди. – Саниям қўлинг урушда қолганку, - дея маслаҳат беради. – Ҳукуматга арза қилиб борда, ортингдан манам борай, шунча хизмат қилиб битта мошин минсак минибмизда, а.
Отам тилга киради.
- Оббо, Хидир полвон-эй! – дейди.
Сира бир-бирига ўхшамайдиган феъли борда иккаласиниям. Ҳайронман, қандоқ ўртоғ бўлиб қолишган экан.
Хидир бува “кўмиб келган қаҳрамонлиги”нинг устини тинимсиз қимирлаётган лаблари билан оча бошлайди:
- Урушга кетганингдан кегин, ўртоғ, маниям юрагимга олов тушди. Чидолмадим. Ҳа-а, чидолмадим! Патирнинг бир четидан тишлаб олган луқмани кўз ёшимга қўшиб зўрға ютдим. Ишон, зўрға ютдим. Кемтик патирни раҳматли онагинамнинг қўлига тутқаздимда, йўлга тушдим. Орқамга қарамадим. Ҳа-а, қарамадим! Сезиб турибман, аммо-лекигин онамнинг кўзларида ғилт-ғилт yosh... Ўзим ҳам йиғлаб юбормай деб қарамадим. Шундан кейин бошланиб кетди. Машқ қилдирди, кегин жанг майдони, kegin... kegin... Э-ҳе! – укалласини қимирлатиб, пешонасига шапиллатади. – Неларни кўрмади бу бош. Одамнинг боши – сойнинг тоши эмиш, сойнинг тоши бўлганда ҳам минг сойники бўлса кераг-ов!
Хидир буванинг ҳикояси мени оҳанрабодек ўзига жалб этади. Назаримда, отамдан кўра Хидир бува анча улуғвордек.
Аллақандай ўкинчни ҳис этаман.
Ташқарида аёз.
Танча муздек.
Отам жим.
Хидир бува оқ оралаб қолган мўйловини бармоқлари орасида секин-секин товлай бошлайди.
Мени уйқу босиб, Хидир буванинг товуши секинлаша бошлайди, оғзи қимирлаётганини ғира-шира ҳис қиламан. Сўнгра уни қоронғилик ютади. Кўз ўнгим жимирлашиб, қалқиб ketaman...
Ташқарида аёз.
Хидир бува ҳикоясининг энг қизиқ жойига келган бўлади.
- Шу десанг, ўртоғ, ўзимизникилар ҳам қочаркан-э! Каттадан-кичиги орқасига қарамайди, де! Кам эдикда!.. Мўр-малахдек немис келяпти, тумандек bostirib... Энг олдинда Гитлер!
Отам нотинч қўзғалиб қўяди.
- Оббо, Хидир полвон-эй!
- Ҳада.
- Оббо, Хидир полвон-эй!
- Рост, анави Гимлер, Гибелс деганлариям бор.
Отам кулимсираб ёқа тутамлайди.
– Ё, валлоҳи аълам?!
Хидир бува ҳақиқий қаҳрамон қиёфасига киради, томирлари бўртиб турган қўлларини мушт қилиб, танча устига қўяди, кўзларини бурчакка, бир нуқтага қадайди.
- Мен ҳам қочмоқчийдим, - гўё ўзининг жуда самовий қаҳрамон эмаслигини, ҳар қандай буюкда ҳам инсонга хос камчилик бўлишини уқтиргандек давом этади: - Lekigin... Лекигин бузуқ танкни ичида командир пусиб турган экан. У пистолетни ўқталиб қочаётганларга «қайт» дейди, ҳеч ким қулоқ солмайди. Урис борми, чулчут борми, ҳамма қочяпти қарасам – жон ширинда. Мен ҳам энди қочмоқчи бўлиб турувдим, комадир тўппончанинг нақд оғзини менга тўғрилаб: “Сангинов, қочаман деб ўйлама, кўксингдан дарча очиб қўяман, пулемётнинг ёнига бор”, деди.
Мен қанча уринмайин, бузуқ танкнинг ичида пистолет ўқталиб турган командирни тасаввур этолмасдим, Хидир бувага зичроқ қадаламан.
- Пешонада ёзилган эканда, дедим ўзимча, - у ҳикоясида давом этади, - аммо-лекигин шарафли ўлим эканлигини билардим. Ҳа-а, билардим! Таваккал, деб пулемётнинг ёнига бордим, ётдим. Қўлим тепкида. Юрагим дук-дук уради, де. Немис тумандек бостириб келяпти. Кўзимни yumdim... Э-воҳ, хаёлимда туғилган кулбам, иккаламиз алаф ташиган тепаликлар, адирлар, улоқ чопиб юрганимиз сойликлар келади. Кўзимни очаман. Немис тумандек яқинлашиб қопти...
Хидир бува чайналади, оғзидаги конфетни ютишга кўнгли бўлмай шимиб юрган болакайдек маза қилиб сукут сақлайди. Тоза танг қилиб, кейин улаб кетади:
- Ана ўшанда Гитлерни қирқ-эллик қадам нарида кўрдим. Қўшиннинг олдида келаётган экан. Тишларим ғижирлаб кетди! Мендан ўтиб бўпсизлар, ортимда она юртим, дедим, сизларга ҳужум қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман, деб тепкини босаверибман-босаверибман, бир маҳал мундо-о-оқ қарасам, араланган теракдек бўлиб немисларнинг ўлиги қа-а-ато-о-ор чўзилиб yotibdi...
Отам негадир кулгусини яширмоқчи бўлиб, кафти оғзи билан тўсганча:
- Оббо, Хидир полвон-эй! – дея ўзи билган гапни такрорлайди. – Гитлер ҳам ўлди, де?
- А, йўқ, - дейди Хидир бува кулли ишонч билан. – Қисталоқни олиб қочиб кетишган экан, заҳар ичиб ўлганини кегин кинода кўрдим.
- Оббо, Хидир полвон-эй!
- Кўзларимга ишонмай қолдим. Ёв қочгач, бузуқ танкнинг ичидан командир чиқиб келди, ранги пахтадек. Мени қучади, ўпади, йиғлайди, ҳақиқий геройсан, дейди қисталоқ.
Ташқарида аёз.
Отам жим.
Жунжикиб кетаман. Нега отам ўз қаҳрамонликларидан гапирмайди, дея алам билан ўйлайман. Балки Хидир бува айтмоқчи, Ғани чўлтоғқа oʼxshab... – Хаёлимга илкис келган бу фикрдан кўзларим ярқ этиб очилар, мудраб ўтириб сесканиб кетардим.
Хидир бувага ҳавасим келади.
Танча четида ўтирган отам кўзимга жуда ғариб, ожиз кўринар, унга қандайдир раҳмим келаётгандай бўлар эди.
- Ҳа-а, - Хидир бува афсус ва надомат билан бош чайқайди, - командиримиз мени қучиб, ўпиб, честний геройсан, деб йиғлаб турганида бир дайди ўқ келдию, унинг курагидан уриб, қулатди. Оғзидан қон келдию, жон берди. Геройлигимни у билан бирга кўмиб келдим, ўзим кўмдим! Ҳа-а, ўзим кўмдим!
У туйғусдан жимиб қолади.
Отам ҳамон сукутда, лекин кўзларида оғир ғам юки.
- Юрипмизда! – Хидир бува хўрсинади. – Ялпизланиб-ялпизланиб уста Мамасоли мошин олди, жувознинг ўқи остида қолган қўлини урушда бўлган деб yozdirgan-da...
Ташқарида аёз.
Хидир буванинг оғзи қимирлайди, гаплари эшитилмайди. У қачон туриб кетганию чироқнинг қачон ўчганини, ўрнимга ким ётқизиб қўйганини билмай қоламан.
Баҳор келиб, кунлар илиди.
Дарвоза олдида турганимча хат ташувчи ҳозиргина ташлаб кетган телеграммани қайта-қайта ўқийман.
Ҳамон гўдак эканман.
Узун қиш кечалари танча атрофида нақадар ҳаяжонли, серзавқ кечарди. Отам, отажоним дунёнинг бетама ишини жимгина сўйлаб ўтирган экан бу кечаларда.
Хидир buva...
Ҳамон эслайман узун қиш кечаларини.
Хидир бува ярқироқ машина олиб, ўғлига мингазиб қўйди. Гоҳи-гоҳида маърака-маросимларда унинг сўзлари қулоғимга чалиниб қолади:
- Ўша маҳалларда ўзимиз ҳам жа-а қорувли эдикда, ҳар кифтимизда ўртамиён одамнинг тўртта-бештаси бемалол давра қурса boʼlardi...
Отамнинг номига келган телеграмма:“Ҳурматли қуролдош дўстимиз Исо Одилов! Сизни 19-тепаликни эгаллашда актив қатнашганингиз учун тақдирлашган, лекин баъзи сабабларга кўра топширилмай қолган “Қизил Юлдуз” орденингизни олиш тантанасига таклиф этамиз. Полк командири И. Е. Заикин”.
Ҳарфлар орасидан нималардир чиқиб, кўзларимга qadaladi...
Беихтиёр кўз ўнгимга болишни ўмровига тортиб нималарнидир айтаётган Хидир бува келади.
Оғзи қимирлайди, гаплари эшитилмайди.
Ташқарида аёз.
Танча муздек.
Кеча узундан узоқ.
Отам esa...
У ҳамон жим.
