“Тош шаҳар”, “қоя шаҳар”, “эртак шаҳар”… Булар Туркиянинг жанубий-шарқий қисмида жойлашган Мардин шаҳрига бериладиган таърифлардир. Умуман олганда, бу шаҳарга келган ҳар бир сайёҳ уни ўзича тавсифлайди. Чунки очиқ осмон остидаги музей шаҳар Мардин ҳар бир кишида алоҳида таассурот қолдиради. Милодий 3-асрда қадимги оссурий халқлари томонидан ўзлаштира бошланган шаҳар бугунга қадар бир нечта империяларга гувоҳ бўлган. Шу сабабли бу ерда турли маданиятлар калоридини кўриш мумкин. Туркиянинг бошқа шаҳарларига ўхшамайдиган Мардинга келиш учун қандай сабаблар бор? Бугун шулар ҳақида гаплашамиз.
1. Чарчатмайдиган паст-баланд кўчалар. Тоғ қояси бағрида арабча услубда тошдан қурилган уйлар аро тор кўчаларда кезаркансиз, баландга кўтарилсангиз ҳам чарчоқ ҳиссини туймайсиз. Худди физика қонунлари амал қилмайдиган шаҳардек. Минг йилларки, кўриниши деярли ўзгармаган сўқоқлардан тепага-пастга чиқиб-тушиб юраверасиз.
2. Ноодатийлик. Бу ерда бошқа шаҳарларда камдан-кам учратиш мумкин бўлган ҳолатларга дуч келасиз. Масалан, шаҳарда чиқинди ташувчи транспорт – бу эшаклар. Тор кўчаларда транспорт юра олмагани учун эшаклардан чиқинди ва оғир юкларни ташишда кенг фойдаланилади. Шунингдек, 9 квадрат километр майдонли Мардиннинг белбоғ транспорт йўли фақат бир томонга қараб айланма ҳаракат қилади. Яъни, сиз бир нуқтага бориш учун қарама-қарши ҳаракатлана олмайсиз. Шаҳарни бир айланиб келишингизга тўғри келади.
3. Маданиятлар калориди. Дажла ва Фрот дарёлари орасида, қадимги Месопотамиянинг шимолий ҳудудида жойлашган Мардин шаҳрида мусулмонлар билан бирга христиан православ оссурийларига мансуб биринчи насронийлар ҳам яшашади. Кичик шаҳарда уларнинг тарихан мавжуд бўлган бир нечта ибодатхона, черков ва монастирларини учратиш мумкин. Христиан оссурийлар 640 йилдан 1104 йилгача давом этган араб истилоси, Темурийлар, Қорақўюнлилар, Оққўюнлилар, Салжуқийлар ва Усмонийлар ҳукмронлиги даврларида ҳам яшаб келишган. Айни пайтда уларнинг сони Туркияда 25-30 минг нафар атрофида бўлишига қарамасдан, ўз эътиқодларига содиқ ҳолда яшашмоқда.
4. Мардин ошхонаси. Бу ернинг таомлари Истанбул ёки Анқараникидан фарқ қилади. Дастурхонга ўтиришингиз билан ошхона хизматчилари қўлингизга хушбўй атиргул суви қуйишади. Ўзимизнинг хамир оши, палов, манти каби овқатлар мазасини берувчи таомлари, ичиш учун ялпизли райҳон суви ва авлоддан авлодга мерос қолиши, унутилиб кетмаслиги учун ҳам махсус тайёрланадиган соргул буғдойи нонлари Мардин ошхонасининг тансиқ таклифларидир.
5. Хушбўй ва шифобахш совунлари. Мардинда яшовчи уй бекалари бирлашиб, турли гиёҳ ва фойдали ўсимликлардан совунлар тайёрлашади. Чойдан тортиб ҳатто кўмирдан ҳам тайёрланадиган совунлар юз ва тери парвариши учун ижобий самара беради.
Умуман олганда, шаҳар 24 соат давомида “ухламайди”. Жонли ижролари ва меҳмонларнинг “Халай” турк жамоавий рақслари уюштириладиган емакхоналари, 1 дан 5 юлдузли меҳмонхоналаргача, транспортлар – барчаси хизматингизда! Туркиянинг сайёҳбоп шаҳри Мардин шарафига яратилган ўнлаб куйлардан бири, “Мардинга кел, Мардинга” дея бежиз яралмаган турк халқ қўшиғи сўзлари билан мақоламизни якунлаймиз:
“Мардинга кел, Мардинга,
Дарддош бўлай дардинга.
Мен ҳам ошиқ бўлганман
Мардиннинг қизларига…”
Сардорбек Усмоний
