Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Макроиқтисодий ва ҳудудий тадқиқотлар институти экспертлари томонидан оилаларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳолати мазкур оила фарзандларининг академик натижаларига қандай таъсир қилиши ўрганилган.
Таълим ва унинг сифати иқтисодий ривожланиш билан чамбарчас боғлиқ. Инсон капитали назариясига мувофиқ, билим, қобилият ва таълим даражаси инсон капиталидаги муҳим омиллар бўлиб, ўз навбатида иқтисодий ривожланишга ижобий таъсир кўрсатади (Becker 1964, Gennaioli v.b. 2012). Тадқиқотчилар иқтисодий ривожланишда таълим олиш учун сарфланган йиллар эмас, балки таълимнинг сифати муҳим аҳамият касб этишини таъкидлайди (Angrist v.b 2021). Бу эса ўз навбатида, таълим сифатидаги тафовутларни камайтириш орқали узоқ муддатли ривожланишга эришиш мумкинлигини кўрсатади (Piao 2024).
Тадқиқотда Ўзбекистонда ПИСА-2022 сўрови орқали олинган натижалардан фойдаланилди. Сўров мамлакатимизнинг турли ҳудудлари бўйича 15 ёшли ўқувчиларнинг жавобларини мужассам этган бўлиб, унинг асосида яратилган маълумотлар базаси 202 та мактаб ва 7293 нафар ўқувчини қамраб олади.
МҲТИ мутахассислари тадқиқот давомида қуйидаги натижаларни олди:
- Уй-хўжаликлари оиланинг ижтимоий-иқтисодий келиб чиқишига қараб ўсиш тартибида гуруҳланганда, юқори ўнликда жойлашган оилаларнинг фарзандлари қуйи ўнликдаги оилаларнинг фарзандларига нисбатан математика фанидан 43,7 балл, ўқиш фанидан 39,8 балл ва табиий фанлардан 36,7 балл юқори натижа кўрсатди.
Репест модули асосида қилинган тадқиқот натижаларига кўра, ижтимоий-иқтисодий ҳолат индексининг 1 бирликка яхшиланиши балларни математика фанидан 9,5 баллга, ўқиш фанидан 9,2 баллга ва табиий фанлардан 7,9 баллга яхшилайди.
- Уй вазифаларини бажармайдиган ўқувчилар ижтимоий-иқтисодий келиб чиқишига кўра, қуйи ўнликдаги оилалар фарзандларининг 6,7 фоизини, юқори ўнликдаги оилалар фарзандларининг эса 3,3 фоизини ташкил этади.
Ўқув ҳафтаси давомида ҳақ эвазига меҳнат қиладиган 15 ёшли ўқувчилар ижтимоий-иқтисодий келиб чиқишига кўра, қуйи ўнликда жойлашган оилалар фарзандларининг тахминан ҳар уч нафаридан бирини, юқори ўнликда жойлашган оилалар фарзандларининг эса ҳар тўрт нафаридан бирини ташкил этади.
Таҳлил натижаларига кўра, ўқувчиларнинг уй вазифаларини бажармаслиги ПИСА тест синови натижаларини ўртача 16 баллга, ҳақ эвазига меҳнат қилиш эса 37 баллга камайтиради.
- Ўқув ҳафтаси давомида дарсдан аввал нонушта қилмайдиган ўқувчилар ижтимоий-иқтисодий келиб чиқишига кўра қуйи ўнликда жойлашган оилалар фарзандларининг 13,6 фоизини, юқори ўнликда жойлашган оилалар фарзандларининг эса 9,5 фоизини ташкил этади.
Таҳлил давомида ўқувчиларнинг дарсдан олдин нонушта қилмаслиги ПИСА тест синови натижаларини ўртача 20 баллга камайтириши аниқланди. Нонушта қилмаслик кўпроқ камбағал оилаларнинг фарзандларига таъсир қилади ва улар нонушта қилмайдиган юқори даромадли оилаларнинг фарзандларига нисбатан 34 балл камроқ олади.
Таклифлар:
Давлат таълим қонунчилигида мақсадли кўрсаткичларни халқаро тест синовлари натижалари орқали аниқ ҳамда бир вақтнинг ўзида гуруҳлар кесимида (юқори-қуйи даромадли оила фарзандлари, шаҳар-қишлоқ ва ҳоказо) белгилаш лозим. Барча учун умумий бўлган кўрсаткичлар маълум бир гуруҳнинг юқори натижаси ҳисобига шаклланади ва ўртача қийматнинг ошиши таълимдаги тафовутнинг ошишига олиб келади.
Ўзбекистонда мактаблардаги бепул тушлик давоматни 8 фоизга оширишини кўрсатганди. Ушбу далил ва юқоридаги таҳлил натижаларини инобатга олган ҳолда, ижтимоий ҳимояга муҳтож оилалар яшайдиган ҳудудлардаги мактабларда син
